Jaloliddin Rumiy (1207-1273)

JALOLIDDIN RUMIY (1207-1273) O'rta asr Sharqining eng yirik allomalaridan Jaloliddin Rumiy Xurosonning Balx shahrida tug'ilgan bo'lib, asl ismi Muhammaddir. J. Rumiy taxallusi bo'lib, turklar Kichik Osiyoni Rum eli derdilar. Uning otasi Bahoiddin Valad o'z davrining yirik ulamolaridan biri edi. Muhammad Xorazmshoh bilan ixtilof tufayli zamonasining Sultonul ulamosi bo'lgan Bahoiddin Valad o'z oilasini olib Balxdan chiqib ketdi. Boshqa bir ma'lumotlarga ko'ra, Bahoiddin Valad mo'g'ul istilosi tufayli, oldindan Balx taqdirini sezgani tufayli shaharni tashlab ketgan, degan fikrlar bor. Darhaqiqat, mo'g'ullar Balxni bosib olgach qatliom qiladi, to'rt yuzdan ortiq mashhur allomalarning boshi kesiladi. Balxdan chiqqanlarida Jaloliddin 5 yoshda edi. Ularning oilasi Nishopurda, Bag'dodda, Makkada, Madinada, Damashqda, Xalabda, Oqshaharda yashaydilar. Bu mashhur shaharlarning qaysi biriga bormasin, Bahoiddin Valad hurmat-izzat bilan kutib olinadi, siyosat ahli ham, ilm ahli ham birdek e'zozlashadi. Oxiri turk sultoni Qayqubod (1219-1236)ning taklifi bilan 1229 yilda shahriga kelib o'rnashadilar. Bu vaqtda Jaloliddin balog'atga yetgan yigit bo'lib, otasining muridlaridan, asli samarqandlik bo'lgan Said Burhoniddinning Gavhar ismli qiziga uylangan (1225) edi. Gavhar Xotundan Jaloliddin ikki o'g'il ko'radi, kattasi Sulton Valad kelajakda shoir bo'lib yetishadi. Gavhar Xotun vafotidan so'ng, tul Kira Xotunga uylanadi. Bu oilasidan Muzaffariddin, Olim Chalabiy va Malika Xotun ismli farzandlarini ko'radi. Avvalo otasidan va davrining yirik allomalaridan ta'lim olgan Jaloliddin yirik mutafakkir, faylasuf, shoir bo'lib yetishadi. Uning iqtidori juda yoshligidayoq sezilgan emish. Mashhur mutasavvuf olim Muhiddin Arabiy hali bola Jaloliddinning otasi orqasidan ketayotganini ko'rib, Alloh, Alloh bir daryo orqasidan ummon ketayotir degan ekan. Darhaqiqat, 1231 yil otasining o'limidan so'ng o'rniga shayx bo'lgan Jaloliddin Rumiy keyinchalik otasidan ham mashhur alloma bo'lib yetishadi. Uning adabiy-falsafiy merosi nihoyatda boydir. Masnaviy ma'naviy asari olti daftardan iborat bo'lib, 300dan ortiq misrani o'z ichiga olgan. Bu asarni Jaloliddin Rumiy umrining so'nggi 10 yilida yaratgan. Devoni Kabir (Devoni Shamsul haqoyiq ya'ni, Haqiqat quyoshining kitobi deb ham ataladi) 4400 misradan iborat bo'lib, 2073 g'azal jamlangan. Ruboiy va to'rtliklari 400 misradan ortiq. Fihi mo fihi ya'ni Nimaki undadir-undadir (o'zbek tilida Ichingdagi - ichingdadir nomi bilan 1997 yilda nashr qilingan. Tarjimon Ulug'bek Abduvahobov) falsafiy asari, «Majolisi sab'o» diniy nasihat va o'gitlardan iborat asari 147 maktubdan iborat Maktubot to'plami bor. Bu asarlar, asosan, fors tilida bo'lib, ularning juda oz qismini shoirning o'zi yozgan. Jaloliddin Rumiyning deyarli barcha adabiy merosi kotiblari tomonidan Jaloliddin Rumiy aytib turganida yozib olingan. Bu narsa ulug' mutafakkir merosini zarracha kamsitmaydi. Fors tilidagi Qur'on - deb ulug'langan Masnaviy, Nay taronasila, Tingla, nay andoq hikoyatlar qilur, Ayriliqlardan shikoyatlar qilur. misralari bilan boshlanadi. Chunki nay tasavvufda oshiq, ya'ni ilohiy ishq oshig'ining ...