Qirg'iz adabiyoti

QIRG'IZ ADABIYOTI Tyan -shan vodiysi va tog'larida joylashgan qirg'iz o'lkasi bir tomondan Qozog'iston, O'zbekiston, Tojikiston, ikkinchi tomondan Xitoy xalq Respublikasi bilan chegaradosh. Qirg'izlar haqidagi eng qadimgi yozma adabiyotlar miloddan ilgari XII asrga oid manbalarda uchraydi. O'tmishda asosan chorvachilik bilan shug'ullangan bu xalq VII asrda arablar VII asrda qoraxitoylar, XVI asrda mug'ul, XVII asrda rus-bosqinchilarining azob-uqubatlarini tortgan. Qirg'izlarning ota-bobolari qadimdan O'rta Osiyo, Tyan-shan, yettisuda yashagan xunn, sak va skif qabilalari bilan yaqin aloqada bo'lib, ularning madaniyati, dini va urf-odati ta'sirida uni kechirishgan. «Buyuk ipak yo'li» qirg'iz xalqining madaniyati, ilm-fanini bir pog'ona ko'tardi. Sekin-asta savdo-sotiq bahonasida fors va Yunon madaniyatining eng sara jihatlari o'zlashtirib olindi. Qirg'iz xalq og'zaki ijodidi «Ko'rman yek», «Ertobildi», «Ertushtuk», «Jonil Mirzo» kabi qahramonlar orasida «manas» ning o'ziga xos o'rni bor. Doston qirg'iz xalqining ko'p asrlik hayoti va bosqinchilarga qarshi qahramonona kurashini she'riy usulda aks ettiruvchi asardir. Dostonning hajmi besh yuz ming baytni tashkil etadi. «manas» da qirg'iz xalqining urug'-aymoqchilik munosabatlari afsona, ertak, ashula va qo'shiqlar asnosida yorqin tasvirlangan. «Manas» dostoni uch qismdan iborat. Birinchi qismda xalq qahramoni Manas, ikkinchi qismida Manasning o'g'li Semetey, uchinchi qismda Manasning nabirasi Seytekning hayoti, sarguzashti, qahramonliklari tasvirlangan. «Manas» eposining syujeti murakkab. U juda ko'p dostonlarni o'z ichiga oladi. Ularda do'stlik, vatanparvarlik va qahramonlik g'oyalari olg'a surilgan. Manasning qalsoq xoni yuborgan Alvasti Kojart alp, Kuchku, Joloy kabi pahlavonlar ustidan g'alaba qozonishi, Farg'ona vodiysida Bobodehqon bilan uchrashib, undan dehqonchilikni o'rganishi, turli o'lkalardan kelgan Adjiboy, Chumak, Sergak va Almambet kabi bahodirlar bilan do'stlashuvi, nihoyat, xalqni afg'on va qalmoq xonlari zulmidan qutqazib qolishi kitobxon ko'z o'ngida ajoyib inson, xalq qahramoni vaa vafodor do'st sifatida gavdalantiradi. «Manas» ning Semetey va Seytek hayotiga bag'ishlangan qismlarida ikki avlod qahramonlarining janglaridan ko'ra ularning oilaviy hayoti voqealari batafsil tasvirlangan. Qirg'iz folklorida «Manas» eposini kuylovchi ijrochilar alohida e'tiborda bo'lgan. Ammo bizgacha yetib kelgan dostonning variantlari har xil mazmun va badiiylikka ega. Masalan, mashhur manaschi Sayoqboy Qaralaev og'zidan yozib olingan variatda Manas va uning safdoshlari ko'proq xalq va vatan uchun xizmat qiladigan qahramon tsifatida talqin etilsa, Sag'inboy O'razbekov ijrosidagi varianti manasni ko'proq xon qo'shinlarini bosib oluvchi sarkarda siymosida ko'ramiz. Yana bir jihatni esdan chiqarmaslik kerakki, turli tarixiy davrlarda hukmron doiralar «manas» eposidan o'z manfaatlari uchun foydalanishgan. XIX asr o'rtalarida xalq oqinligi qirg'iz adabiyotining rivojiga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadi. Ayniqsa, To'g'aloq Mo'ldaning ijodi fikrimiz isboti bo'la oladi. U avval qirg'iz manapi (boyi), keyin rus kulagi qo'lida martalaik qildi. qiyinchilik, azob-uqubatga qaramay u qozoq klassigi Abay va tatar shoiri Abdulla To'qayning asarlari mutolaasi ta'sirida oqin darajasiga ...