Abu Rayxon Beruniy (973-1048)

Abu Rayxon Beruniy (973-1048) Beruniy 362 xijriy yili (973 y) Xorzamning qadimgi Kat shaxrida tugildi. U yoshligidanok ilm fanga juda kizikkan, qobiliyatli, juda mehnatkash bo'lgan, bir kancha tillarni - sugdiy, fors, xind, yunon va qadimgi yaxudiy tillarni xam urgangan. U Hindiston bular ekan tez orada nafaqat Hindiston tarixini, madaniyati xatto sanksrit tilini xam o'rganadi. qadimgi Mamun akademiyasining eng kuzga kuringan faol ishtirokchilaridan biriga aylanadi. Shu Bilan birga u Shox Mamun II ning eng yaqin maslahatchisi sifatida mamlakat siyosiy ishlarida xam faol katnashadi. Beruniy Urganchda yashagan davrida Ibn Sino Bilan yozishma olib borgan. Bizgacha ularning savol-javoblaridan 18tasi etib kelgan. Bu yozishmalar Beurniyning tabiati falsafasi va fizika masalalari Bilan kanchalik kizikkanligidan guvoxlik beradi. Savol-javoblarning mazmunida Aristotelning aql Bilan his etish orqali chikargan xulosalariga Beruniy tuzatish va tajribalari orqali aniqlangan xulosalarini qarshi kuygan. Ibn Sino esa Aristotelni himoya kilganligi malum bo'ladi. Beruniy Xorazmda yashaganligi vaqtida xali juda yosh bo'lishiga qaramay, Kat shaxrida muhim astronomik kuzatishlar o'tkazilgan. Bu kuzatishlar uchun o'zi asboblar ixtiro kilgan. Beruniy 22 yoshida o'zi tugilib usgan vatanini tashlab ketishga majbur bo'ladi va oldiniga Rayga keyin Jurjonga keladi. Bu yerda mashxur tabib, astronom, faylasuf Abu Saxl Iso al Masixiy Bilan tanishadi va undan ta'lim oladi. Beruniy uzining mashxur asarlaridan biri bulmish «qadimgi xalqlardan kolgan yodgorliklar » asarini Jurjonda yoza boshlaydi. Beruniy tabiat fanlarining rivojiga bebaho xissa qo'shgan olimdir. U uzining ilmiy asarlarida dunyoning tuzilishi haqida fikr yuritganda Ptolomey fikriga suyansa xam, amalda yerning harakat haqida Ptolomey tartibiga zid keluvchi fikrlarni bayon qiladi. U «Geodeziya» asarida geotsentrizm Bilan bog'liq bo'lgan nazariyalarning to'g'riligiga shubxa Bilan karaganligini ochiqdan ochiq bayon kildi. Bu Bilan u dunyoning geliotsentristik tuzilishi haqidagi nazariyaning ishlashiga xissa qo'shganlardan biri hisoblanadi. Beruniy 1030 yilda «Hindiston» nomi Bilan mashxur bo'lgan eng yirik asarini yozadi. Bu asar juda katta ahamiyatga ega bo'lgan asar bo'lib, bu xakda juda ko'p g'arb va sharq olimlari uzlarining fikr-mulohazalarini bildirganlar. Beruniyning bu asari ustida 20 yil ish olib borgan E.Zaxau uning arabcha tanqidiy teksti Bilan inglizcha tarjimasi 188 yilda Londonda nashr ettiradi. Ana shu olim «xindshunoslikda Beruniyga teng keladigan biror olim na undan oldin va na undan keyin bo'lganligini bilmaymiz » - degan edi. Yirik arabshunos olim R. Rozen «Hindiston» asari qadimgi va o'rta asr g'arb va sharq adabiyotida «misli qurilmagan» - deb baholaydi. Xind olimlaridan Xamid Rizo esa «o'rta asr va yangi zamon mualliflaridan xech biri xind madaniyatining chigal masalalarini ilmiy ruxda tushunish bo'yicha Abu Rayxon Bertsniy erishgan yutuklariga erisha olmadi. Beruniyning «Hindiston» asari klassik namuna bo'lib ...