Lison ut-tayr dostonidagi hikoyatlarda odob-axloq masalalari talqini

Alisher Navoiyning Lison ut-tayr dostonidagihikoyatlarda odob- axloq masalalari talqini Avezova Mavluda- O'zbek filologiyasi fakulteti 3- ''B'' guruh talabasi Ilmiy rahbar: dotsent. T.R. Xo'jayev Alisher Navoiyning Lison ut-tayrdostoni ulug' mutafakkir shoirning butun ijodiy faoliyati davomida ilgari surilgan ilg'or falsafiy qarashlarni umumlashtirib, ularga yakun yasaydigan asar sifatida muallif ijodida o'ziga xos o'rin egallaydi.Asarda faqat tasavvufiy-falsafiy g'oyalar emas, balki axloqiy- ta'limiy yo'nalishdagi turli fikrlar ham keltiriladi.Lison ut-tayr dostonidagi hikoyatlar insonning ma'naviy kamolotga yetishishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Navoiyhikoyalari mavzui,g'oyaviy mazmuni, obrazlari va badiiy uslubi jihatdan xilma- xildir.Ularning ko'pchiligi odob-axloq, ilm-ma'rifat, insof-adolat, sevgi va sadoqat, mehnat va mehmondo'stlik kabi masalalarga bag'ishlangan dunyoviy hikoyatlardir (Bunday hikoyalar Nasoyim ul-muhabbat, Tarixi anbiyo va hukamo kabi asarlar sirasidan ham sezilarli o'rin olgan). Asarda 65 ta hikoyat mavjud bo'lib, ular hikoya ichida hikoya shaklida qushlar tilidan bayon etiladi.Adabiyotshunos Sh.Sharipov o'zining Lison ut-tayr haqiqati kitobida doston tarkibiga kirgan hikoyatlarni tematik jihatdan quyidagi guruhlarga ajratadi : 1. Ijtimoiy-siyosiy va falsafiy mazmundagi hikoyatlar. 2. Din va tasavvuf vakillari, ularning ba'zi muhim qarashlariga oid hikoyatlar. 3.Axloqiy- ta'limiy hikoyatlar. 4. Ishq-muhabbat mavzuidagi hikoyatlar. Biz odob-axloq masalalariga bag'ishlangan hikoyatlarga asosiy e'tiborimizni qaratdik.Dostonda keltirilgan hikoyatlarning katta qismini axloqiy-ta'limiy ruhdagi hikoyatlar tashkil etadi.Navoiy kishilarda mavjud bo'lgan turli salbiy xususiyatlarni, ya'ni o'quvsizlik, xasislik, ilmsizlik, dangasalik va mol-dunyoga mehr berish qanday oqibatlarga olib kelishini turli hikoyatlar orqali aytib o'tadi.Masalan, asarda o'quvsiz bog'bon, tanbal kishi, soxta gavharfurush, Muqbil va Mudbir,mechkay polvon, bir umr xazina izlagan telba kishi, hind savdogari, xomxayol qalandar kabi 20 ga yaqin hikoyatlarda insonlarga xos bo'lgan turli qusurli illatlarni fosh etadi. Bog'boneboredi bas behunar, Bog'bonliksan'atidinbexabar. Ne shajarpayvandqilmoqshevasi, Kim halovathosiletkaymevasi. o'quvsizbog'bonhaqidagihikoyatasarning XLIV bobidaHudhudtomonidanQumrigaaytiladi.Bog'bonbog'bonliksan'atidanbexabarbo'lib, u nadaraxtpayvandqilib, undanhuzur-halovatberuvchimevaolishni, naularniparvarishqilishnibilardi.Oxiriuniilonchaqibo'ldiradi.Navoiybubilanharkimo'zigamos Ilm, odob- axloqqaegabo'lishinikerakliginiaytmoqchibo'ladi. Yokidostonning XLVII bobidagibirtanbalkishihaqidagihikoyatiniko'rsak: Xalqichindaboredibeg'ayrate, Elgabeg'ayratlig'idinhayrate.(63-bet) Bu hikoyatdainsongaxosengyomonillatlardanbiribo'lganishyoqmaslik, tanballikningoqibatiqandaybo'lishiniko'rsatibo'tadi.Insonlarningberadiganyeguligievazigamushtyeb, oxirjoyidaturolmayqoladi. Boredibirmulkarodevonae, Kecha- kunduzmaskanivayronae. Ganjumidibirlaumrino'tkozib, Har dam ulvayronabiryoninqozib.(76-bet) Navoiyinsonaxloqidagiengyomonillatlardanbiribu - birumrboylikto'plashuchunyashashideyaaytadivabuhikoyatdabirumrxazinaqazibtopishgaumidqilgandevonakishikeltiribo'tiladi.OxirimaqsadigaerishibhattoQorunxazinasigatengqirqxumnitopadi, telbabuniko'ribhushidanketadi.Birkishikelibunio'ldiribboylikkaegabo'liboladi.Shuniaytishmumkinki, insonfaqatginaxazinagayetishnimaqsadolsa, u o'zigaberilganhayotidan ham ajralibqolishimumkin.Shundayekan, insonmol-dunyogahirsqo'ymasligikerak. NavoiyMuqbilbilanMudbirhaqidagihikoyatdaikkixilqiyofadagiinsonni, ya'niMuqbilodob-axloqqaega,kamtar,bilimli,donokishi; Mudbiresaxudbinhamdailmsizinsonlarningumumiyobrazisifatidakeltiribo'tadi. Muqbilayturerdiahlillohdin, Dindaxaylikomiluogohdin. AhlinuqsondinediMudbirg'aso'z, O'ylakim but vasfidinkofirg'aso'z.(67-bet) Lisonut-tayr dostonining XXVbobidaHudhudtomonidanTo'tigayashilchakmontashlabolganbirg'ofilkishihaqidahikoyatberiladi: Gahkaromotinqilib el ichranaql, Gahetibzohirtariqisharuaql. Aylabonbunavyuzafsunu dam, Olg'uchiyoluqmae, yobirdiram.(55-bet) Bundabuzuqnafsivayolg'onchiligiinsonniqanaqaahvolgasolishiaytibo'tiladi. Nafsniyengish- yomonxulqlardanqutilishdegangap.Odamtakabburlik,zo'ravonlikyo'linitutmay, yaxshilik sari intilsa, undaulug'likva donishmandlikdanboshqanarsatopolmaysiz.Uo'zidagijohiliyatlardanvozkechsa, habibulloh, ya'niollohningdo'sti- Muhammad payg'ambarkabiboru-yo'qdanogohbo'ladi. Xullas, NavoiydostondaHudhudtilidankeltirilganhikoyatlarningko'pchiligiinsonodob-axloqi,uningma'naviykamolotgayetishiuchunmuhimhisoblanib, harbirkishinifaqatezguamallarqilishgaundaydi! ...