XV-asr adabiyoti. Haydar Xorazmiy va uning Gul va navro'z dostoni

XV sar adabiyoti. Haydar Xorazmiy Gul va Navro'z dostoni. Reja: Haydar Xorazmiy va Nizomiy Ganjaviy «Maxzanul asror»ining tarkibi va mundarijasi Ikki doston. Shoir axloq va odob haqida Haydar Xorazmiy XIV asrning oxirlari va XV asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan iste'dodli shoirdir. U lirikasi va «Maxzanul-asror» dostoni bilan o'zbek adabiyoti va adabiy tilining rivojiga hissa qo'shdi, fors-tojik tilidagi she'rlari bilan ham adabiyot ahllari tomonidan e'tirof etildi. Haydar Xorazmiyning hayoti va faoliyati haqida nihoyatda oz ma'lumot saqlanib qolgan. Bu shoir haqida Navoiy «Majolisun-nafois» va «Muhokamatul-lug'atayn»da, Davlatshoh Samarqandiy «Tazkiratush-shuaro»da ba'zi bir ma'lumotlar beradilar, uni ta'riflaydilar. Alisher Navoiy «Muhokamatul-lug'atayn»da Haydar Xorazmiyni «xush tab'» shoirlardan biri sifatida uni Amiriy, Atoiy, Yaqiniy, Sakkoniy va boshqalar qatorida zikr etib o'tadi, «Majolisun-nafois»da «Sulton Iskandar Sheroziy» faslida turkigo'y shoir tilga olib, bir bayt masnaviysidan («Maxzanul-asror»idan) misol keltiradi. Navoiyning bu ma'lumotlari Haydar Xorazmiyning Sulton Iskandar saroyi bilan aloqada bo'lgani, turkigo'y shoirlardan «xush tab'» sifatida tanilgani va e'tirof qilinganini ko'rsatadi. Haydar Xorazmiy lirik merosi saqlanib qolmagan yoki noma'lum qolib kelmoqda. Undan bizga qadar Nizomiy Ganjaviyning (1141-1209) «Panj ganji»ga kirgan birinchi dostoni «Maxzanul asror»dan ilhomlanib va unga javoban bitgan shu nomdagi doston etib kelgan. Bu dostondagi ayrim satrlar shoirning biografiyasi va ijodiy faoliyati haqida ayrim ma'lumot va ishoralar beradi. Haydar asli Xorazmdandir. Uning Haydar Xorazmiy deb atalishi ham shu boisdan. U qachonlardir Fors viloyatiga kelgan. Birmuncha vaqt, Navoiy va Davlatshoh ta'kidlaganlaridek, Sulton Iskandar huzurida bo'lgan, uning saroy shoiri sifatida xizmat qilgan. Sulton Iskandar birmuncha ma'rifatparvar amirzodalardan bo'lgan, o'z atrofiga, ilm san'at va adabiyot ahllarini to'plagan, o'zi ham she'riyat bilan shug'ullangan. Haydar Xorazmiy farazan 1409-1414 yillar orasida «Maxzanul asror» dostonini yaratgan. Haydar Xorazmiy va Nizomiy Ganjaviy «Maxzanul asror»ining tarkibi va mundarijasi Ulug' Ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy «Panj ganj»i bilan Sharq xalqlari epik poeziyasida yangi davr boshlab berdi. Xamsa yozish yoki Nizomiy «Xamsa»sining ayrim dostonlariga javob yozish katta adabiy an'anaga aylandi. Shu an'ananing mevasi sifatida XIV asrda Qutbning erkin tarjimasi «Xusrav va Shirin» vujudga kelgan bo'lsa, XV asrning boshlarida Haydar Xorazmiy Nizomiyning «Maxzanul-asror»iga javoban shu nomdagi dostonini yaratdi. Nizomiyning ulug' ijodiy dahosi, uning buyuk san'ati Haydar Xorazmiyni o'ziga maftun etdi. Go'yo ko'z oldida Nizomiy gavdalanadi, uni doston yozishga undaydi, dalda beradi. U Nizomiydan ilhom va madad oladi, uning tafakkuri va san'atkorligidan bahramand bo'ladi. Shuning uchun ham Haydar Xorazmiy doston muqaddimasida aytgan edi: Menki pishurdim bu laziz oshni, Shayx Nizomiydan olib choshni. Shayx Nizomiy damidin jon topib, Ma'nisidin yarluqu burhon topib. Ikki doston Nizomiyning «Maxzanul-asror» dostoni falsafiy-ta'limiy dostondir. U 59 bobdan tashkil topgan bo'lib, ...