Mahmud Koshg'ariy Alp Er Tonga marsiyasi

ALP yer TO'NGA MARSIYASI 11-sinf adabiyot darsligi asosida 4-mavzu: Mahmud Koshg'ariy «ALP yer TO'NGA MARSIYASI» HAQIDA «Devonu lug'ot at-turk»da qahramonlik qo'shiqlarining jamlangani ham alohida e'tiborga molik. Unda Vatan himoyasi, yurt taqdiri, xalq birligi va chegaralarning daxlsizligi uchun kurash g'oyalari kuylangan she'riy va nasriy parchalar ko'p. «Tangutlar bilan jang», «Yaboqular bilan jang» kabi parchalar shular jumlasidandir. Ularda jang manzarasi, dushman lashkarining qiyofasi va holati, botirlarning ularga qarshi shiddatli va matonatli kurashlari juda yorqin, badiiy ta'sirchan tarzda ifodalangan. Bu silsilada Alp yer To'nga haqidagi marsiya ham mavjud. Alp yer To'nga - turklarning qadimiy qahramoni. Yusuf Xos Hojib tojiklar uni Afrosiyob deb atashlarini yozgan. Mahmud Koshg'ariy Afrosiyobni Qashqarda - O'rdukent shahrida turar edi, deb ko'rsatadi. To'nga Alp yer - yo'lbars kabi kuchli bahodir demakdir. «Devon»da uning Barman, Barsg'an degan o'g'illari hamda Qaz ismli qizi haqida ham ma'lumotlar bor. «Qaz - Afrosiyob qizining nomidir. Qazvin shahrini shu qurgandir. Bu so'zning asli qaz o'yini - g'oz o'ynaydigan joy demakdir. Chunki u shu yerda turar va shu yerda o'ynar edi. Shun ing uchun ba'zi turklar Qazvinni turk shaharlari­dan hisobl aganlar. Shuningdek, Qum shahri ham chegara hisoblanadi. Chunki qum turkcha so'zdir. Afrosiyobning qizi u yerda ov qilar va o'ynar edi. Ba'zilar turk shaharlari chegarasi Marvash - Shohijondan boshlanishini so'zlaydilar. Chunki Qazning otasi To'nga Alp yer - Afrosiyobdir. U Tah­muraspdan uch yuz yil keyin Marvni bino qilgan. Ba'zilar butun Movarounnahrni turklar o'lkalaridan deb bilganlar. U Yankanddan boshlanadi. Uning bir oti Dizro'yindir. U sa­riqligiga ko'ra mis shahri dem akdir. Buxoroga yaqindir. Bu yerda Afrosiyobning qizi - Qazn ing yeri Siyovush o'ldirilgan. Majusiy­otashparastlar har yili bir kuni bu yerga kelib, Siyo­vush o'lgan joy atrofida yig'laydilar. Mollar so'yib, qurbonlik qiladilar. So'yilgan mol qonini uning mozori tepasiga to'kadi­lar. Ularning odatlari shunday». Shuningdek, Mahmud Koshg'ariy Afrosiyobning bolalari xoqon, xon deb atalganini eslatadi. «Devon»da ana shu buyuk tarixiy shaxs - Alp yer To'nga haqidagi bir necha to'rtliklar saqlanib qolgan. Ular, asosan, Alpning vafotiga bag'ishlangan. U tom ma'nodagi marsiya namunasidir. Marsiyada Afrosiyob - Alp yer To'nganing o'limi achchiq qismat, dahshatli fojia, o'rnini to'ldirib bo'lmaydigan yo'qotish sifatida baholanadi. Marsiyada esiz (yomon, yaramas, manfur), ajun (olam, dunyo), o'dlak (vaqt, zamon taqdir) so'zlarigina biroz eskirgan. Boshqa so'zlar bugungi tilimizda ham faol iste'molda. Unda xalq orasidagi birdamlik, ko'tarinkilik, hamjihatlik, ahillik, ezgulik Afrosiyob nomi bilan bog'lab izohlanadi Aksincha, uning o'limi yovuz va yaramaslarning bosh ko'tarishiga, ezgu ishlarning kamayishiga, bilimdonlarning ezilib, axloq-odobning zaiflashuviga sabab bo'lganligi ta'kidlanadi. Alp yer To'nga - xalq sevgan qahramon. Shunga ko'ra uning oradan ketishi beklarning oti charchashiga, ...