Nosiruddin Rabg'uziy

Nosiruddin Rabg'uziy Rabg'uziy turkiy yozma adabiyot tarixida alohida mavqe qozongan adibdir. Uning asl ismi Nosiruddin bo'lib, Xorazmning Raboti O'g'o'z degan joyida tug'ilgan. Adib «Qisasi Rabg'uziy» (hijriy 710, milodiy 1309-1310-yillar) asarining muqaddimasida otasi Burhoniddinning O'g'o'z Rabotining qozisi bo'lganligini aytib o'tadi. Nosiruddin To'qbo'g'abekka bag'ishlangan she'riy madhiyada uning «ortug' yaroqlig' siyrati», «arslon mengizlik savlati», «ko'rklug sifatlig' surati», «tuz so'zlayur so'zni uqa» singari sifatlari keltiriladi. (Asardan parchalar) Uzum hikoyati Hikoyat kelturubdurlarki, shaytoni mal'un uzumni urug'ini o'g'irladi. Hech vajh bila topolmadilar. Hamma hayvonlardan so'rdilar. Hech qaysisi bilmadi, oxiri shaytonni tuttilar. Shayton aydi: «Uzumg'a uch marta suv quymoqni manga bersangiz, topib beray», - dedi. Nuh alayhissalom qabul qildilar. Uzumni urug'ini topib berdilar. Qisasi Rabg'uziy Nuh alayhissalom yilonga baqani buyurdilar. Ul zamondin bu zamong'acha yilon topsa baqani yer, bo'lmasa tuproq yer. Yilon bildiki, Qarlug'och odam farzandiga yaxshilik qildi. Oru manga bo'lishdi deb, yilon Qarlug'ochg'a dushman bo'ldi deb, yilon Qarlug' ochg'a dushman bo'ldi. «Nuh to'foni qissasi»ga ishlangan miniatyura Yilon va qarlug'och hikoyati «Qisasi Rabg'uziy» asari haqida Rabg'uziyning asari turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan. U payg'ambarlar haqidagi qissalardan iborat. «Qisasi Rabg'uziy» o'zbek nasrining eng qadimiy namunalaridan biridir. Unda XII asr oxiri XIV asr boshlarida o'zbek adabiyotining bir qator o'ziga xos xususiyatlari juda yorqin namoyon bo'lgan. Qissalar asosini tarixiy voqealar tashkil etadi. Ular o'z ildizlari bilan «Qur'on» va «Hadis»larga, tarixiy manbalarga, xalq og'zaki ijodiga borib taqaladi. Ammo ular birinchi navbatda Rabg'uziy badiiy tafakkurining mevalaridir. Ko'rinib turganidek, Rabg'uziy nasrda nihoyatda sodda, lo'nda, tushunarli va ta'sirchan ifodalarni topa olgan. Shuning uchun ham bu asar asrlar davomida qo'ldan tushmay kelgan. Rabg'uziy hikoyatlarining asosini ko'pincha real hayotiy voqea- hodisalar tashkil etadi. Buning uchun mifologik, afsonaviy-xayoliy yoki hayotiy mantiq taqozo etadigan bayon uslubi tanlangan. Rabg'uziy hikoyatlarida qadim mifologik tasavvurlarning ildizlari ham ko'zga tashlanib turadi. Ma'lumki, miflarda dunyo hodisalarining paydo bo'lishi, mavjudligi o'ziga xos tarzda izoh va «isbot» etiladi. Kun hamalga kirdi ersa keldi olam navro'zi, Kechdi bahman zamharir qish, qolmadi qori, buzi. Kun kelu ming ko'rki ortib tirilur o'lmish jahon, Tong badizlab nAQSHi birla bezanur bu yer yuzi. O'rlasa bulutlari gulchirar bog'-u bo'ston, Tol yig'ochlar yeng solishur o'ynayurtek qo'y-qo'zi. Lola sag'roqin icharda sayrar usrub sanduvach, Turna un tortib o'tarda sakrashur baqlan, qo'zi. Ko'kda o'ynar, qo'l solishur qug'u, qoz, qil, qarlug'och, yerda yugrub juft olishur os, tiyin, kish, qunduzi. Tol yig'ochlar minbarinda to'ti qush majlis tutar, Qumri, bulbul muqri bo'lub un tuzar tun-kunduzi. «Kun hamalga kirdi» Bahor vasfiga bag'ishlangan birinchi o'zbek g'azali ham Rabg'uziy qalamiga mansub. Kun hamalga kirdi ersa keldi olam navro'zi, Kechdi ...