Sayfi Saroyi

Sayfi Saroyi - o'zbek adabiyoti tarixida alohida mavqega ega bo'lgan yirik adiblardan. U 1321- yilda Xorazmdagi Qamishli qishlog'ida tug'ilgan. Ammo shu nom Volga bo'yida ham juda ko'p uchraydi. U Qamishlidan bilimini oshirish uchun Saroyga keladi. Saroy - Oltin O'rda davlatining poytaxtidir. Muhammad ibn Arabshohning yozishicha, «Saroy tutgan o'rni va xalqining juda ko'pligi bilan eng katta shaharlarning birisi edi. U fan markaziga aylandi. Oz vaqt ichida bu yerda ko'plab atoqli, mashhur kishilar to'plandi». yillar orasida Qutbiddin ar-Roziy, Mas'ud Taftazoniy, Kamo-liddin at-Turkmaniy, Hofiz Muhammad ibn Bazzoziylar bor edi. Shuningdek, mashhur shoir Kamoliddin Xo'jan-diyning ham XIV asr oxirlarida Saroyda yashab ijod etganligi yaxshi ma'lum. Shoir shu yerda yashab turgan davrida «Saroyi» degan taxallusni olgan. Sayfi - uning ismi bo'lib, «qilich» degan ma'nonibildiradi. Umrining oxirlarida u Oltin O'rdadan Misr - Shomga ketgan va o'sha yerda yashagan. O'sib tuprog'im uzra nayzalar, men evdin ayrildim, Vatandin benishon o'ldim-da, o'zga yurtga evrildim. Nechun menga falak jabr ayladi, qanday gunohim bor? Iloho, ayla kam jabring, men elga sodiq ul erdim, - kabi misralar shu qismatga ishora. U o'z yurtidan ketishni «falakjabr ayladi» deb izohlamoqda. «Tuprog'imuzra nayzalar o'sdi» degan jumla zamirida Chingizxon istilosining oqibatlari nazarga olinmoqda. O'zining «Guliston bit-turkiy» («Turkiy guliston») asarini u Misr amiri Batxas bekka bag'ishlagan edi. Asar 1391- yilda yozilgan. «Suhayl va Guldursun» dostoni 1394- yilda yozilgan. Adib taxminan 1396- yilda vafot etgan. Sayfi Saroyining o'zbek adabiyoti taraqqiyotiga qo'shgan hissasi bebahodir. Ayniqsa, g'azal janrida u mahoratini namoyish etgan. O'zidan oldin yashagan g'azalnavis shoirlar ijodini o'rgangan adib: Jahon shoirlari, ey gulshani bog', Kimi bulbul durur so'zda, kimi zog',- deb yozarkan, ijod maydonini bog' gulshaniga, shoirlarni esa shu bog'dagi qushlarga o'xshatadi. Albatta, bulbul va zog' obrazlari orqali adib qanday shoirlarni ko'zda tutayotgani ayon. U kamtarlik bilan shunday yozadi: Ularning ush biri Sayfi Saroyi, Jahon oriflarining xoki poyi. Ani sen jumla shoir kamtari bil, Qamar yuzg'a hamisha mushtari bil. G'azallarda shoirning o'ziga xos zavqi, betakror tasvir usullari ochiq ko'zga tashlanadi. Ma'lumki, go'zal yor yuzining oyga nisbat berilishi g'azalchilik tarixida qadim an'anaga ega. «Topilmas husn mulkinda» g'azalida Sayfi Saroyi ham shu an'anaga sodiq qolish bilan birga bu o'xshatishning yangi bir qirralarini kashf etadi: Topilmas husn mulkinda senga teng bir qamar manzar, Na manzar? Manzari shohid. Na shohid? Shohidi dilbar. (Husn daryosida senga teng bo 'Igan oy yuzli go 'zal topil-maydi. Ya'ni sen tengsiz go'zalsan, demoqda shoir. Ammo bugina emas, bu oy yuz faqat go 'zal ma 'shuqaninggina yuzi. Bu ma 'shuqa go 'zal va dilbardir.) Keyingi bayt ana shu go'zallik ...