She'r tizimlari

She'r tizimlari Reja: She'r tizimi va vazn tushunchalari haqida. She'riy tizimlar. Barmoq she'r tizimi. Erkin she'r (sarbast) haqida Ma'lumki, ilmiy termin (istiloh) muayyan fan tarmoi doirasida faqat bitta tushunchani anglatishi lozim. Shunga qaramay, amaliyotda bu qoidadan chekinilgan hollarga bot-bot duch kelamiz: ba'zan tushunmaganlikdan, ba'zan so'zning an'anaviy ishlatilishiga ergashib istilohiy chalkashliklarga yo'l qo'yamiz. Masalan, biz aniq bir g'azal haqida aruz vaznida yozilgan deyishimiz ham, adabiyot tarixi haqida gapiraturib aruz vazni musulmon sharq she'riyatida yetakchi mavqeni egallagan qabilida fikrlashimiz ham mumkin. Holbuki, konkret g'azal aruz vaznida emas, aruzning falon vaznida (ramali musammani maqsur, xazaji musammani maxzuf va hokazo) yozilgan bo'ladi, ya'ni, vazn konkret she'rda namoyon bo'ladigan hodisa, u konkret she'rning o'lchovini bildiradi. Shunga binoan, ikkinchi holda aruz vazni musulmon sharqi she'riyatida yetakchi mavqeni egallagan deyilganda vazn emas, balki vaznlar sistemasi - she'r tizimi nazarda tutilgan. Ko'rinadiki, biz vazn terminini ham konkret she'rning o'lchovi (metr) ma'nosida, ham she'r sistemasi ma'nosida ishlatyapmiz va shu bois ham terminologik chalkashlik yuzaga kelmoqda. Mutaxassis sifatida biz bu xil chalkashlikdan qochishimiz lozim bo'ladi. Shu bois ham biz she'r tizimi deganda muayyan o'lchov tamoyillarga asoslangan vaznlar majmuini tushunamiz. Masalan, aruz tizimi deyilganda misralarda cho'ziq va qisqa hijolarning ma'lum tartibda takrorlanib kelishiga asoslangan she'riy sitema tushuniladiki, bu tizim yuzlab konkret vaznlarni o'z ichiga oladi. Ma'lum bo'ldiki, she'r tizimi she'r tuzilishining asosini, asosiy qonuniyatlarini belgilab beradi. Har bir xalq she'riyatidagi she'riy tizim o'sha xalq tilining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Mavjud she'r tizimlarining hammasida asosiy o'lchov birligi sifatida bo'g'in olingan. Bo'g'in esa, ma'lumki, turli tillarda turlicha sifatiy va miqdoriy ko'rsatkichlarga ega. Shunga ko'ra, jahon xalqlari she'riyatida mavjud she'riy sistemalar bo'g'inning miqdori (sillabik she'r tizimi), urg'uli yoki urg'usizligi (tonik), cho'ziq yoki qisqaligi (metrik), baland yoki past talaffuz qilinishi (melodik) kabi jihatlarni o'lchov asosi qilib oladi. Metrik she'r tizimi misralarda cho'ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibda (rukn, stopa) takrorlanib kelishiga asoslanadi. Bu she'r tizimi unlilari cho'ziq qisqaligi jihatidan sezilarli farqlanuvchi tillarga ko'proq xosdir. Masalan, qadimgi yunon va rim she'riyati metrik sistemaga asoslangan. Shu bois ham metrik sistema qadimdayoq tugal sistema sifatida shakllanib, o'shandayoq uning nazariy asoslari, qat'iy qoidalari ishlab chiqilgan. Antik adabiyotdagi metrik sistemada qisqa hijo ( v ) mora deb nomlanib, u eng kichik o'lchov birligi sanalgan. Cho'ziq hijo (-) ikki moraga ( v v ) teng deb qaralgan. Shuning o'ziyoq metrik she'r tizimida misralardagi bo'g'inlar soni turlicha bo'lsa-da, ularning talaffuz vaqti teng bo'lganligini, va ayni shu narsa izometriyani (izoxroniya asosida) ta'minlaganini ko'rsatadi. Sharq she'riyatida yetakchi o'rin tutgan aruz ham metrik sistemaning ...