Qadimgi turkiy yodgorliklar

QADIMGI TURKIY YODGORLIKLAR REJA: Qadimgi turkiy yodgorliklar haqida Avesto adabiy yodgorlik sifatida O'rxun Enasoy obidalari Kultegin, Bilga xoqon bitiklari haqida O'rxun Enasoy yodgorliklarining ahamiyati Xulosa Manbalar Qadimgi turkiy yodgorliklar haqida XIX asrning birinchi choragidan boshlab Sibir na Mо'g'uliston hududlarida topilgan sirli yozuvlar haqida ma'lumotlar uchraydi. Lekin bu yozuvlar ancha paytgacha о'qilmay, «sirli» bо'lib qolaverdi. 1889 yili Fin olimlari Enasoy bо'yidan topilgan yodgorliklar atlasini tuzdilar. Chunki fin olimlari bu yozuvlar ular о'qilganga qadar fin xalqi о'tmishita taalluqli deb hisobladilar. Bu matnlarni birinchi bо'lib 1893 yili Daniyalik olim Vilgelm Tomsei о'qib chikdi. Uning kashfiyotiga suyangan holda rus olimi V.V.Radlov о'qib chiqish sharafiga muyassar bо'ldi. Bular turk hoqonliklari davrida xonlar, sarkardalar qabri ustiga turkiy tilda bitilgan yodgorliklar edi. О'rxun-Enasoy yodgorliklari ichida eng mashhurlari: Kultegin, Tо'nyuquq, Bilga Qoqon, Moyun Choru kabi xon va sarkardalar sharafiga bitilgan yodgorliklardir. Bu yodgorliklar toshlarga о'yib yozilgan, ularda xonliklar davritsagi turkiy xalqlarning hayottarzi, davlat tuzilishi, din haqida ma'lumotlar berilgan. О'rxun- Enasoy daryolari bо'ylarida topilgani uchun О'rxun- Enasoy yodgorliklari deb yuritiladi. О'rxun-Enasoy yozuvinng kelib chiqishi xususidagi turli fikrlari ham mavjuddir: ba'zilar uni oromiy yozuvlar bilan boglasa, ba'zilar qadimgi turkiy tamgalar bilan bog'laydilar. Asli О'rxun-Enasoy yozuvi fonografik yozuv bо'lib, unda 35 belgi mavjud. Har bir harf bir-biriga qо'shilmay alohida yoziladi. Ba'zan bitta tovushni ifodalash uchun bir nechta belgi qо'llangan. Unli tovushlarda esa 4ta belgi, 8 ta unli tovushni ifodalash uchun xizmat qilgan. A a ( ) o, y I, i N N o, y Unlilarni ifodalovchi harflar so'z boshida va o'rtasida ko'pincha tushirib qoldirilgan: Li-alp tg'-tag' Undoshlar qattiq va yumshoq variantlarga ega bo'lgan, shuning uchun yumshoq undosh uchun alohida belgi, qattiq undosh uchun alohida belgi qo'llangan. Bing (ming) ben (men) Yumshoq va qattiq variantlarga ega bo'lmagan undoshlar uchun, asosan bitta belgi ishlatilgan: -sh, -p, -ng, -m O'rxun-Enasoy yozuvida ketma-ket kelgan undoshini bitta xarf orqali ifodalash hollari ham mavjud., - ltt, -im, -ich Avesto adabiy yodgorlik sifatida Avesto. Avesto zardushtiylik dinining kitobi nomidir. Zardushtiylik yurtimizda bundan 300 yilcha oldin tarqalgan. Avesto kitobi esa, bundan 2100 yiimuqaddam Xorazmda dunyoga kelgan. Xorazmlik buyuk Beruniyning xabar berishicha, ushbu kitobning 12,ming qoramol terisiga tilla suyi bilan bitilgan bir nusxasi Eronjshohlaridan Doro xazinasida bo'lgan, Iskandar (Aleksandr Makedonskiy) o'z yurishlarida uni qo'lga kiritib, Yunonistonga yuboradi. Naql qilishlaricha, kitob 21 qism (nask)dan iborat bo'lgan ekan, biroq ulaming ko'pchiligi jang-u jadallarda, xususan, dastlab Iskandar, so'ng arablar istilosi davrida yo'qolib ketgan. Bizgacha saqlanib qolgan qismi unchalik ko'p emas. Iskandar buyrug'i bilan Yunonistonga yuborilgan Avesto nusxasi sinchiklab ko'rib chiqilib, bosqinchilar ilm-fanga tegishli ...