Shoyim Bo'tayev qissalarida nutqiy akt

SHOYIM BO'TAYEV QISSALARIDA NUTQIY AKT Annotatsiya:Ushbu maqolada nutqiy akt haqidagi ilmiy qarashlar, pragmalingvistika sohasida o'rganilgan tomonlari keltirilib, Shoyim Bo'tayevning qissalaridan keltirilgan ayrim misollar orqali ochib berilgan.Shuningdek ,nutqiy aktning xabar, buyruq, ta'kid kabi turlariga ham alohida to'xtalib o'tilgan Nutqiy akt tushunchasi. Nutqiy akt- ma'lum bir gapning aniq muloqot muhitida talaffuz etilishidir. Nutqiy akt mazmunining shakllanishi talaffuz qilinayotgan gap ma'nosining so'zlovchi va tinglovchi tomonidan muloqot matniga nisbatan boyitilishi, idrok etilishi natijasidir . 1. Safarov Sh. Pragmalingvistika. Morfalogiya.-Toshkent: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008, 69-70-betlar. Nutqning qanday vaziyatda yuzaga chiqishi ,nutq ishtirokchilari o'rtasidagi munosabat so'zlovchi fikrlarining ifodalanish shakliga ,ya'ni eksplitsit yoki implitsit tarzda berilishiga ta'sir qiladi so'zlovchi nutqiy faoliyati natijasida turli mazmumdagi nutqiy aktlar yuzaga chiqadi . Bunda so'zlovchi tomonidan tanlangan so'zlar o'z ma'nosidan tashqari boshqa, qo'shimcha mazmunlarni ham ifodalaydilar. Nutqiy akt muammolariga oid ma'lumotlar V. Gumbolt,Sh. Balli , L. P. Yakubinskiy , M.M. Baxtin kabi olimlarning ling vistik qarashlarida uchraydi. Nutqiy akt nazariyasining dastlabki masalasi Dj. Ostin , Dj. R. Syorl va boshqa olimlar ishlaridda ko'rib chiqilgan .Dj. Ostin nutqiy aktlarni kommunikativ maqsadlariga ko'ra verdikativ,ekzersitivlar, bexabitivlik, komissivlik, akspozitiv atamalar bilan nomlab, ularni har qaysisini alohida izohlaydi. Lingvistik pragmatikaning muhim tarkibiy qismi hisoblangan nutqiy aktlar nazariyasi murakkab bilimlardan iborat bo'lib , o'ziga xos tuzulishga ega . Nutqiy akt o'ziga xos tuzilish bosqichlari va mezonlariga ega . Nutqiy akt uch bosqichdan iborat: I.Lokutiv nutqiy akt II. Perlokutiv akt II. Illokutiv nutqiy akt Nutqiy akt turlari: Xabar nutqiy akti; Haqorat nutqiy akti; Ayblov nutqiy akti; Maqtov nutqiy akti; singari nutqiy akt turlari mavjud Haqorat nutqiy akti- badiiy uslublarda asarning estetik-emotsionalligini oshirish maqsadida qo'llanadi va bu maqsadga muvofiqdir. Umuman, haqorat nutqiy akti badiiy asarlarda qahramonlarning xarakter xususiyatlarini ochib berish uchun juda o'rinlidir. So'zlashuv nutqida esa insonning xarakterini ochib berish uchun ishlatiladi.Masalan: Sendaqa xotindan it asraganim yaxshi edi, padarla'nat! -ko'pirib -toshardi mo'min yer. -Hoziroq suyaklaringni mayda-mayda qilib tashlayman. Buyruq akti. Ayrim holatlarda nutqiy muloqot jarayonida buyruq ma'nosi so'roq ohangi bilan ham ifodalanishi mumkin.Masalan , -Yelkamizni oftobga kuydirib ishlab yuraylig-u allaqanday tayinsiz kelib omborchi bo'lib olsa-a…Mayli , bo'lsa bo'laversin. Qandini ursin. Ammo-lekigin halol ishlasin-da!. Buyruq akti. Ayrim holatlarda nutqiy muloqot jarayonida buyruq ma'nosi so'roq ohangi bilan ham ifodalanishi mumkin.Masalan , -Yelkamizni oftobga kuydirib ishlab yuraylig-u allaqanday tayinsiz kelib omborchi bo'lib olsa-a…Mayli , bo'lsa bo'laversin. Qandini ursin. Ammo-lekigin halol ishlasin-da![4, 69-bet] -Muncha baqirasan ? -derdi unga javoban ikkinchisi, Elmurodning jizzakiligiga bois bo'lgan qop-qoraligidan ranjib. -Sen omborchiga emas, bizga gapiryapsan-ku?! Garchi, so'roq ohangi bilan ifodalangan gap bo'lsada buyruq mazmuniy ohangini tushunish ...