O'zbek folklorining epik janrlari

O'zbek folklorining epik janrlari. RYeJA: Afsonalar Rivoyatlar Naql Ertaklar Dostonlar Termalar Tarixiy qo'shiq Latifa Loflar KIRISh. Afsona atamasi forscha bo'lib, sehr-jodu hamda hayotiy uydirmalarga asoslangan nasriy hikoyatlarni o'z ichiga qamrab oladi. Boshqacha aytganda, afsonalar ijtimoiy hayot bilan bog'liq bo'lgan voqea-hodisalarni xayoliy uydirmalar asosida hikoya qiladi. Ularda ertaklardagi kabi an'anaviy boshlanma yoki tugallanma bo'lmaydi. Ularning syujet tuzilishi ham murakkab emas. Afsonalarning mavzu doirasi nihoyatda keng bo'lib, ular ikkiga - sof mifologik va tarixiy voqea-hodisalar haqida hikoya qiluvchi afsonalarga bo'linadi. Sof mifologik afsonalarda fantastika hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ularning ayrimlari Xizr nomi bilan bog'lanadi. Afsonalarga ko'ra, jahongir Iskandar Xizr va Ilyos bilan birga sirli suvni ichish uchun quduqqa boradilar. Suvni Iskandar ichishga ulgurmaydi. Xizr va Ilyos esa suvni ichib, o'lim bilmas xususiyatga ega bo'ladilar. Shundan beri ular dunyo kezib yurisharqanlar va Xizr quruqlikda, Ilyos suvda kishilarga homiylik qilishar ekan. Afsonadan ko'rinadiki, Xizr mifologik obraz bo'lib, bazan cho'l piri, bazan esa hosildorlik homiysi sifatida namoyon bo'ladi. «Odami Od», «yer Xubbi», «Anbar ona» kabi afsonalar ham mazkur sof mifologik afsonalar sirasiga kiradi. Tarixiy voqea-hodisalar bilan aloqador afsonalarga «Dev qala», «Kalta minor», «Ilon buzgan» va boshqalarni kiritish mumkin. Tarixiy joy va tarixiy shaxslar nomi bilan bog'langan afsonalarga «Shohsanam va g'arib», «Baroqtom», «hazorasp» kabilarni kiritish mumkin. «hazorasp» afsonasida hikoya qilinishicha, bir joyda ming uchar otni tutib olish uchun ularning doim kelib suv ichadigan bulog'iga behush qiladigan dori solib qo'yishadi. Natijada otlar qo'lga tushishadi. Ularning qanotlarini qirqib, insonga xizmat qilishga majbur etadilar. Shu sababdan o'sha joy hazorasp - «ming ot» nomini olgan ekan. Afsonalar mazmuni turmushdagi qaysi bir nom bilan bog'lanmasin, undan tarixiy dalillarni izlab topish qiyin. Ularning yaratilganidan keyin qanchalik davr ko'p o'tsa, tarixiylik shunchalik xiralashib boradi, oxir-oqibat ular badiiy asarga aylanib qoladi. Binobarin, afsonalar sof informativ vazifa o'tovchi epik janrdir. Rivoyat atamasi arab tiliga oid bo'lib, u yoki bu voqea-hodisa haqida xabar berish manosiga ega. Rivoyatlar ham aslida afsonalarga yaqin bo'lib, informativ vazifani o'taydi. Ular ham tarixiy voqealar, geografik joylar, ayrim shaxslar haqida yaratiladi. Rivoyatlar mavzu jihatidan ikkiga - tarixiy va toponimik rivoyatlarga bo'linadi. Tarixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati yoki xalq qahramonlarga aloqador voqealarni aks ettiradilar. To'maris, Shiroq, A. Navoiy, Beruniy, Mashrab kabi shaxslar haqidagi rivoyatlar bunga misol bo'la oladi. Masalan, A. Beruniy haqida «o'n uchinchi eshik» degan quyidagi rivoyat mavjud: «Mahmud g'aznaviy Ko'hna Urganchni fath qilgach, shu yerdagi Mamun akademiyasida ishlovchi olimlarni asir oladi, ularni tahqirlamoqchi bo'ladi. Shunda saroydagi kishilardan biri olimlarga achinib, ular haqida maqtov so'zlarni aytadi. hatto Beruniyni maqtab, uning bashoratchi ekanini ...