Arab astronomiyasining rivojlanishi va tarixi

Arab astronomiyasining rivojlanishi va uning tarixi Usmoniylar sulolasi yumonidai arab xshshfati boshqarilgan davrda (661-750 y.y.) uning markazi Madinadan Damashqqa ko'chirildi. Abbosiylar sulolasi taxtga o'tirgach, 762 ynli xalifagning markazi mazkur sulolaning ikkinchi xalifi Al-Mansur tomonidan poytaxt Damashqdan Bog'dodga ko'chirildi. Bog'dod poytaxt sifatida asos solingan kundai boshlab olimlar uning rnvojlanishida muhim o'yiadilar: shahar hududidagi geodezik o'lchashlar va qurilishlarni planlashtirish ishlarini al-Mansur saroyining taniqli olimlaridan Forsiy Naubaxt, Mxudiy Manassiy (keyinchatik arabcha Mashalloh nomi bilan tanilgan), astronom Umar ibn al-Farruxan at-Taboryy (tataristonlik) aktiv faoliyat ko'rsatdilar. Ayni davrda xalifag saroyiga hindistonlik Kanaka ismli olim tashrif buyurib, xalifga hind asgronomlari yozgan risolalarni -- sindxantlarpi sovga qildi. Bu risolalar ichida eng nodiri mashxur hind astronomi Braxmal Guptaning (VI asr) Braxmaguxuta-siddxant asari ham bor edi. Bu asar mashhur olymlar Ibrohim al-Tazoriy va Yoqub ibn Tariq tomoiidan tarjima qilinib, uning arabcha nusxasi Sshshhiid tayorlandi. SHuningdsk, Yoqub ibn Tariq Braxmaguptaning Kxanda kxadyaka asarini ham ishlab chiqdi. Ko'p o'tmay al-Mansuriyning nevarasi (Maxdiy ismli o'gli) Xorun ar-Rashid (786-809 yillari xalifalik qilgan) davrida uning saroyida Muhammad ibn Ibrohim al-Fazoriy va Naubaxtning o'g'li al-Fadl ibn Naubaxtlar ishladilar. Al-Fadl astronomik asarlarni fors tilidan arabchaga tarjima qildi. Xalifaning bosh kutubxonasiga mudirlik qildi. Xorun ar- Rashid buyrug'iga ko'ra olim al-Hajjoj ibn Yusuf al-Matar tomonndan Evklidning Boshianish va Ptolemeyning Megale sintaksis asarlari tarjima qilindi. Xalifa saroyida ishlagan Jabir al-Xayyan (725-815) meditsinadan talay asarlar yozdi va Evklidning Boshlanish hamda Ptolemeyning Al-Majistiyeiga sharhlar bitdi. Xorun ar-Rashid zamonida Bag'dodda tashkil topgan Donishmandlar uyiga Abu Hasan va Salmon olimlar rahbarlik qildi. Donishmandlar uyi ning shakllanishida ar-Rashidning vaziri Yaxyo ibn Xorun ibn Birman (736- 1()5y.) katta rol o'ynadi. Xorun ar-Rashidning o'g'li al-Ma'mun xalifaligida (813-833Y.) Bag'dodda yanada yirik ilmiy maktab shakllandi. XapifalIk lavozimiga o'tirgunga qadar Xurosonga hokim bo'lgan,4 va Marvda yashagan Ma'mun o'z atrofiga taniqli olimlarni to'pladi. Uning vaziri Abul Abboyo ai-Fadd ibn Saxl as-Saraxsiy (818 yiLda o'lgan) va keyinroq uning ukasi al-Fadl al-Hasan as-Saraxsiy uning saroyida ishladi. SHuningdek, Saraxsiy xizmatida monastr astronom Feruzanning o'g'li Bizist ishlardi. Saraxsiy vafotidan so'ng xalifa Ma'mun Bizistni o'z saroyiga ishga olib islomga kiritdi va unga Yahyo ibn Abi Mansur deb nom berdi. Yahyo ibn Abu Mansur Bag'doddagi SHamassiya rasadxonasida ishlay boshladi. Bu davrda astronomik rasadxonaning boshlig'i Abu Toyib Sanad ibn- Ali ismli taniqli olim edi. Mazkur rasadxona Kanis (cherkov yoki ehrom degani) deyilib, aftidan Vavilonning osmon xudolariga sig'inuvchilarning ehromi bo'lgan. Ayni paytda Xurosonning Marvarrudiy shahridan bo'lgan Xolid ar-Marvarudiy Damashq yaqinidagi Kasiyun tog'ida xristianlarning monastiri Dayr-Murronda kuzatishlarni boshladi. YAhyo ibn Mansur, Sanad ibn Ali, Xolid ar-Marvarudiy hamda ach-Abbos al-Javhariylar ...