Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va astronomik izlanishlar tarixi

Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va astronomik izlanishlar tarixi. Abu Rayhon Beruniy - qomusiy olim. Qonuni Ma'sudiy, Yulduzlar haqidagi fan (astrologiya) va Xronologiya asarlari. O'rta asr SHarq olimlari ichida Abu Rayqon Beruniyning ilmiy merosi alohida o'rin tutadi. U tarixchi, lingvist, astronom faylasuf sifatida talay ilmiy msros qoldirgan allomadir. Uning geografiya, mineralogiya va farmakalogiya bo'yicha qoldirgan merosi bu fanlar tarkibidan ajib bir durdona sifatida o'rin oldi. Olimlarning matematika va astronomiya - sohasidagi ishlari esa jahon tabiatshunosligining rivojiga o'lka hissa bo'lib qo'shiladi. Beruniyning o'nlab asarlari bizgacha yotib kslmagan, biroq uning bizgacha yotib kelgan bir qism asarlarining o'zm ham ko'z o'ngimizda uni buyuk qomuschi sifatida gavdalantiradi. Alloma to'g'ulganiga mnng yil to'lishi munosabati bilan uning asarlarining to'la to'plami rus va o'zbek tilarida chop etildi. Beruniyning 100 yilligi munosabati bilan o'tkazilgan tadbirlar va asarlarining chop etilishi olim hayoti va ilmiy msrosga jamoatchilikning qiziqishini keskin ortirishga sabab^ bo'ladi. Ayni paytda ulu olim merosi bilam faqat SHarq, jumladam O'rta Osiyo olimlargipa emas, baaki yor yo'zining juda ko'p mamlakatlariing olimlari shuulapadi. Bizning diyorimnz farzandi Abu Rayhop Beruniy o'z madaniy va ilmiy merosining jahonshumul ahamiyati bmlan o'zbek eligmm yoxud O'rta Osiyo ellarininggina emas, balki jahon xalqlarimms-, butun yor yo'zining ma'naviy boyligiga aylandi. Bu hol biz-o'chbeklarda chuqur faxr xissnni ko'zg'agdi. Abu Rayhon Beruniy 973 yilning 4 sentyabi|)ida Xorazmning qadimiy poytaxgi Qiyot (hozirgi Beruniy) shahrida tug'ildi. Beruniy davrida Qiyot shahri mamlakatning asosiy hunarmanchilik ishlab chiqarish va savdo markazi sifatida tanilgal edi. Beruniy bu shaharda yoshligida keng va chuqur bilim oldi. Biroq, baxtga qarshi, olimnij yoshlik yilaridagi hayoti va unish ustozlari x,aqida fanga deyarli hech narsa ma'lum emas. U keyinchalik o'z asarlaridan birida yoshlik ^shllari haqida szib, 990 yillardayoq Xabash Al-Xosibning astronomik jadvalaridan foydalanganligini va shu asosda asgronomik ko'zatishlar olib borganligini bayon qiladi. Beruniyning usgoziaridan biri Abu Nasr Mansur ibn Iroq bo'lib. u matematika va astronomiyadan bir necha fundamental asarlarining mualifi edi. 21-22 yoshlarida Beruniy bir necha asgronomik asboblarni yasab, ular yordamida Xorazm vohasiga tegishli bir qancha aholi istiqomat qiladigan shaharlar, punktlarning geografik koordinagaparini aniqlash bilan shugulanadi.' Bu yillarda u Quyosh va Oy tutilishlarini ko'zatib o'rgandi, shunindsk, ekliptika (Kuyoshning yillik ko'rinma yo'li)ning osmon ekvatoriga og'ishyapi aniqlashga doir qator ko'zatishlarni bajaradi. 995 yili Go'rganj (ko'hna O'rganch) amiri Ma'mun ibn Muhammad Kiyotga yurish qilib, uni tormor qildi. Qiyot hokimi Abu abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Iroq hibsga olinib qatl qilindi. Uning amakpsining o'g'li Abu Nasr Mansur ibn Ali nbn Iroqning tarbiyasida bo'lgan Bsruniy bunday sharoitda qiyotni tashlib kstishga majbur bo'ladi. Keyinroq 998 yili u ...