Quyosh va oy tutilishi. Oy orbitasi va fazalari

Oy orbitasi va fazalari. Kuyosh va oy tutilishi. Reja. 1. Yoritkichlarning Oy bilan tusilishi. 2. Kuyosh tutilishining tuzilishi. 3. Yillik parallaks. 4. Osmon jismlarigacha bo'lgan masofani aniqlash. Yer o'z uki atrofida kaysi tomonga karab aylansa, Oy xam Yer atrofida shu tomonga karab aylanadi. Oyning kurinma harakati uning shakli- fazalarning almashishi uzluksiz uzgarib borishi bilan birga utadi. Oy bizga ingichka urok shaklida kuringanda Oy diskaning kolgan kismi xam bir oz nur sochib turadi. Bu kulrang yorug'lik hodisasi bo'lib, Oyning tungi tomonini Yerdan kaytgan Kuyosh nurlari bilan yoritishi oqibatidir. Oy fazalarining Yerdan ko'rinishi: Yangi oy 1-chorak Tulin oy Oxirgi chorak Yerning soyasiga Oy utib kolsa, Oyning tutilishi, Oyning soyasiga Yer utib kolsa Kuyoshning tutilishi sodir bo'ladi. Biz mashxur nemis astranomi va matematigi Keplerning sayeralarlarning Kuyosh atrofida aylanishi harakati qonunlari bilan tanishib chikdik. Keplerning uchinchi qonuni kuyidagicha ta'riflanadi: Sayeralarlarning Kuyosh atrofida yulduzlarga nisbatan aylanish davrlari kvadratlarining nisbati orbitalari katta yarim uklarining kublari nisbatiga teng. Uning formulasi esa Keplerning uchinchi qonunidan foydalanib, xamma sayyoralarning Kuyoshdan o'rtacha uzoqligini astronomik birliklarda hisoblash mumkin. Bundan tashqari masofalarni mumtoz usul bilan aniqlash oldin xam hozir xam burchakni o'lchashning geometrik usuliga asoslangan. Bu usul bilan esa radiolokatsiya usulini kullab bulmaydigan uzoq yulduzlargacha bo'lgan masofalar aniklanadi. Geometrik usul parallaktik siljish hodisasiga asoslangan. ta'rifini beramiz va misol keltiramiz: Narsalarga bo'lgan yo'nalishning kuzatuvchining siljishiga karab uzga-rishi paralaktik siljish deb ataladi. Masalan: Siz tik vaziyatda turgan kalamga oldin bir kuzingiz bilan, sungra ikkinchisi bilan karang. Siz bunda uning uzoqdagi narsalarga nisbatan o'z joyini uzgartirganini, unga tomon yo'nalishining o'zgarishini kurasiz. Agar, siz kalamni kancha uzoqlashtirsangiz , parallaktik siljish xam shuncha kichik bo'ladi. Kuzatish nuqtalari bir-biridan kancha uzoq bulsa, yani bazis kancha katta bulsa, paralaktik siljish shuncha katta bo'ladi. Bu misolimizda kuzlarimizni oraligi bazis bo'ladi. Kuyosh sistemasidagi jismlargacha bo'lgan masofani aniklashda bazis sifatida Yerning ekvatorial radiusi Re= 6378 km olinadi. Uchi yoritgichda yotgan va tomonlari bilan Yerning radiusiga tayanuvchi R burchakka parallaks deyiladi. Yerning sutkalik harakati tufayli R parallaks xam sutkalik davri bilan uzgarib turadi, yani R ni sutkalik parallaks deyiladi. Rasmdan foydalanib biz sutkalik davr bilan uzluksiz uzgarib turadi-gan parallaks va zenit uzoqligi orasidagi bog'lanishni MOR' dan topamiz. (1) bo'ladi. Sutkalik R - yoritkich ekvator gorizontida bo'lgan vaqtda u eng katta qiymatga ega bo'ladi va unga gorizontal ekvatorial parallaks deyiladi. MOR to'g'ri burchakli uchburchakdan sinP0= R (2) ni yozish mumkin. Demak, sinP= sinP0 sin z (3) bo'ladi. Oydan tashqari, barcha yoritgichlarning pa-rallakslari 1' dan kichik bo'lganligidan (3) formulani R = R0 sin z (4) ...