Sayyoralar harakati va osmon mexanikasi elementlari

Sayyoralar harakati va osmon mexanikasi elementlari. Reja. Sayyoralarning kurinma harakatlari va ularning konfiguratsiyalari. Sinodik va siderik aylanish davrlari. Kepler qonunlari. Butun olam tortishish kuchi. Osmonda yulduzlar orasida quyosh va Oy kabi asta-sekin siljib yuruvchi 5 ta yoritgich kadim zamonlardayok deb nom olgan. Ularga qadimgi Rimliklar o'z xudolarini nomlarini kuyganlar: Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va Saturn. Keyinchalik, XVII-XX asrlarda yana uchta sayyora: Uran ( 1871 y), Neptun( 1846y), Pluton ( 1930 y) ochilgan. Sayyoralarning Yulduzlar osmonida siljishi va miltillamay kshrinishlari ularni yulduzlardan ajratib turadi. Teleskopda ular yulduzlar sin-gari yoru nuqta emas, balki yoru doiralar bshlib kurinadi. Sayyoralar shzlaridan nur sochmaydi. quyosh nurlarini iaytarishlari natijasida yorug bo'lib kurinadi. Osmon sferasida sayyoralar ku-pincha g'arbdan sharqka tomon harakatlanadi. Agar olamning shimoliy kutbidan karalsa, barcha say-yoralar quyosh atrofida soat mili harakati yo'nalishiga teskari tomonga harakatlanadi. Say-yoralarning yulduzlarga nisbatan kurinma harakatlarida bazan tezrok, bazan sekinrok, bazan g'arbdan sharqka tomon bazan qarama- kar-shi tomonga siljishlar, tuxtab kolganday bo'lib ko'rinishlar kuzatiladi. Bazan yulduzlar osmoni fonida sayyora sirtmok singari yulda harakat-langanday bo'lib kurinadi. Bu sayyoralarning xa-rakati Zodiak yulduz turkumlari zonasida ekliptika yaqinida sodir bo'ladi. Sayyoralarning sirtmoksimon kurinma xara-katlarini Kopernik quyidagi ikki sabab tasi-rida vujudga keladi deb tushuntirgan : 1. Sayyoralar quyosh atrofida har xil tezlik bilan, shu bilan birga quyoshdan kancha uzoqda bulsa, ushancha sekinrok aylanadilar. 2. Kuzatuvchi sayyoralarni ularning haqiqiy urnida emas, balki osmon sferasiga proyeksiyalab kuzatadi. Masalan quyidagi 1-rasmda T Yer tezligidan kichikrok tezlikka ega bo'lgan R sayyoraning harakati va uning osmon osmon sferasidagi urin-lari R' lar tasvirlangan. T1, T2, , T5 teng vaqt oraliklarida Yerning egallagan urinlari R1, R2, , R5 usha vaqt oraliklarida R sayyoraning egal-lagan urinlari R'1, R'2,R'5 sayyoraning osmon sferasiga proyeksiyalanganligidagi vaziyatlari ko'rsatilgan. Yer va sayyora quyosh atrofida bir yo'nalishda aylansalarda, Yerda turgan kuzatuvchiga yulduzlar osmonida sayyora avval to'g'ri yo'nalishda P'1 dan R'2 ga tomon keyin teskari yo'nalishda R'2 dan R'3 tomon va yana to'g'ri yo'nalishda R'4 dan R'5 tomon va x.k. harakat kilganday bo'lib kurinadi. Shunday qilib sirtmoksimon harakat vujudga keladi. Sirtmokning takrorlanish davri esa Yer va sayyoraning quyosh atrofida aylanish davriga bog'liq bo'ladi. (1-rasm) Agar barcha sayyoralarning orbita tekislik-lari ekliptika tekisligi ustiga tushganida edi, ularning urinma harakatida sirtmoklar emas, balki tebranma harakatlar kuzatilgan bulur edi. Sayyoralarning quyoshga nisbatan egallagan malum vaziftlariga ularning konfiguratsiyala-ri deyiladi. Venera va Merkuriy quyosh joy-lashgan yulduz turkumiga yoki unga kushni turkum-larning birida, quyoshdan g'arb yoki sharq tomonda kuzatilishlari mumkin. Ammo Merkuriyning quyoshdan burchak uzoqli (180-280 ), Veneraniki (430 - 480) dan katta bulmaydi. Ularning quyoshdan sharqka maksimal ...