Astronomiya fani va uning yo'nalishlari

Kirish. R e j a: 1. Astronomiya fani va uning zamonaviy yunalishlari. 2. Astranomiyaning boshqa fanlar orasida tutgan o'rni. 3. Sharq olimlarining astronomiyaga qo'shgan xissalari. T a y a n c h i b o r a l a r: Astronomiya, Epitsikl, Deifferent, Tarozi, pegas, arion-yulduz turkumi Siz boshlang'ich sinflarda «Atrofimizdagi olam», keyinroq «Tabiatshunoslik» va «Fizika» kurslaridan Quyosh, Oy, planetalar va yulduzlar haqida ma'lum tushunchalarga ega bo'ldingiz. Bu osmpn jismlarining harakati va nurlanishi to'g'risida ham dastlabki bilimlami qo'lga kiritdingiz. Sizning osmon jismlariga old bu bilim-laringizni umumlashtiradigan, kengaytiradigan va chuqurlashtira-digan fanning nomi astronomiya deb ataladi. Yanada aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, astronomiya - osmon jismlarining harakati, fizik tabiati, ularning kelib chiqishi va evolutsiyasi, Koinotning tuzilishnva unda planetamiz - Yerning o'rni haqidagi ma'lumotlar beradigan fandir. «Astronomiya» so'zi yunoncha «astron» - yulduz, «nomos» - qonun so'zlaridan tarkib topgan.Astronomiya ham barcha boshqa fanlar singari jamiyatning amaliy ehtiyojlari asosida vujudga kelgan. Astronomiyaning kurtaklari Bobil, Misr, Xitoy, Hindiston va boshqa Sharq hamda G'arb mamlakatla-rida bimdan bir necha ming yil avval mavjud bo'lgan (1 -2-rasmlar). Masalan, misrlik kohinlar miloddan 3 ming yilcha avval Nil daryosi toshqinining bosh- lanish kunlarini astronomik kuzatishlar asosida oldindan aytib berganlar. Bunda osmonning shimoliy yarim sharining eng yorug' yulduzi Siriusning sharqda, Quyosh shafaq-lari biian bir vaqtda, erta tongda paydo bo'lishi va NiJ daryosi tosh-qinining boshJanishi orasida bog'lanish borligi aniqlangan edi. Ko'p yillik bunday kuzatishlar yilning uzunJigini aniqJashga ham olib keldi. Qadimda yunon astronomlari, kuzatishlar biian bir qatorda, kuzatilgan astronomic hodisalarning kelib chiqish sabablarini tushuntirishga ham harakat qilganJar. Xususan, Pifagor (miloddan aw. VI asr) Yerning sharsimon shaklda ekanligi haqida fikr berdi,. Aristotel (milod. aw. IV asr) esa Olamning markazida harakatsiz Yerjoylashgan degan geotsentrik sistemaga asos soldi (3-rasm). Aleksandriyalik Eratosfen m.a. Ill asrda # ''' ASTRONOMIYA ''' # muallif:Bo'tayorova Shoira. =1= birinchilardan bo'lib, Yer meridiani yoyining uzunligini va, keyinchalik shu asosda, plane-unii^ning radiusini olchadi. Mashhur yunonistonlik olim Gipparx I imilod. aw. 1Г asr) yuzlab yulduzlarning koordinatalarini o'zida jks ettiigan birinchi yulduzlar katalogini (jadvalini) tuzdi va pretsessiya deyiluvchi Yer aylanishi bilan bog'liq hodisani kashf qildi. Eramizning II asrida, mashhur astronom Klavdiy Ptolemey «Megale sintaksis» («Buyuk tuzilish») nomli asarida yunon astronomiyasi yutuqlarini umumlashtirib, planetalarning ko'rin-ma sirtmoqsimon harakatlarini tushuntira oladigan va asosida Aristotel-Gipparxlarning geotsentrik nazariyasi yotgan, Olam tuzilishi haqidagi yangi ta'limotni yaratdi. Bu ta'limotga ko'ra, o'sha paytda ma'lum bo'lgan beshta pla-neta (Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va Saturn) epitsikl deyiluvchi aylanalar bo'ylab, mazkur epitsikllarning markazi esa Yer atrofida deferent deyiluvchi katta aylanalar bo'ylab aylanadi. Garchi bu geotsentrik nazariya Olam tuzilishining ...