Astronomiya taraqqiyotining qisqacha ta'rifi

Astronomiya taraqqiyotining qisqacha ta'rifi Astronomiya eng qadimgi fanlardan biri bo'lib, u boshqa fanlar kabi kishilarning moddiy hayoti talablari asosida paydo bo'lgan. Qadimgi kishilar eng oddiy astronomik kuzatishlar natijalaridan foydalana boshlaganlar. Astronomiyaning kurtaklari Bobul, Misr, Hindiston va boshqa bir qator mamlakatlarda bundan bir necha ming yillar oldin paydo bo'lgan. Masalan, Misr olimlari miloddan 3 ming yil avval Nil daryosi toshqinining boshlanish kunini astronomik kuzatishlar asosida oldindan aytib berganlar. Bunda yorug' yulduz siriusning sharqda ertalabki Quyosh shafaqlari bilan bir vaqtda paydo bo'lgan kuni toshqin boshlanishi aniqlangan edi. Qadimgi astronomlar osmon yoritgichlarini osmon sferasidagi ma'lumotlarga asoslanib masalan Oy va Quyosh tutilishlari vaqtini oldindan aytib bera olganlar. Yunonlar kuzatishlar bilan birgalikda hodisalarni kelib chiqishi sabablarini tushuntirishga xam harakat qilganlar. Yerning sharsimon shaklda ekanligini isbotlab bergan Aristotel olamning asosida yer joylashgan degan sistemaga asos solgan. Eratosfen (Mil.av.Z asr) yerning radiusini o'lchagan, Mashhur yunon olimi Gipparx 1022 ta yulduzning osmon sferasidagi o'rnini aniqlagan 2 asrga kelib mashhur yunon olimi Ptolomey yunon astronomiyasi erishgan natijalarni umumlashtirib sayyoralarni sirtmoqsimon harakatini tushuntira oladigan geosentrik sistemani ishlab chiqdi. Bu sistemaga asosan olam markazida sharsimon yer harakatsiz turib uning atrofida sayyoralar, Oy va Quyosh deferentlar deb ataluvchi aylanalar buylab harakat qiladi. Geosentrik sistema yunon astronomiyasi taraqqiyotining eng yuqori cho'qqisi edi. Keyinchalik astronomiya markazi sharqga ko'chdi. IX-XV asrlarda yaqin va O'rta Sharq hamda O'rta Osiyo mamlakatlarida katta-katta rasadxonalar qurilib bu rasadxonalarda astronomiya bilan shugullana boshlaganlar. Bunda Ibn Yunus. Al Battoniy, Al-Fargoniy, Al-Xorazmiy degan mashhur kishilar ijod qilganlar. X-XI asrlarda yashab ijod qilgan Abu Rayxon Beruniy astronomiyaga doir 40 ga yaqin risola yozgan. Uning «xronologiya» deb ataluvchi asarida o'sha davrda ishlatiladigan taqvimlar batafsil bayon qilingan va bir taqvim sistemasidan ikkinchisiga o'tish yo'llari ko'rsatilgan. Beruniyning izdoshi Umar Xayyom koinotning cheksizligiga oid juda ko'p yangi g'oyalarni ilgari surgan. O'sha davrda mashxur Quyosh taqvimini ishlab chiqqan. XIV asrda Ozorboyjonning poytaxti Marokandda mashxur astronom Nasriddin Tusiy rahbarligida qurilgan rasadxona uzoq vaqtga Sharqda eng yirik rasadxona hisoblangan. By rasadxonada ijod qilingan qator asarlar jumladan Ziji Ilxoniy Yevropava Sharqda keng tarqalgan. XV asrda Sharq astronomiyasi Samarqand rasadxonasida olib borilgan ishlar tufayli o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqqan, Ulug'bek rahbarligida qurilgan va eng mukammal astronomik asboblar bilan jihozlangan bu ulkan rasadxonaning asosiy va eng katta asbobi radiusi li faxriy sekstanti. Rasadxonada olib borilgan kuzatishlar asosida 1018 ta yulduzning vaziyatlari va ravshanliklari haqida ma'lumotlar beruvchi, katalogi 3iji Ko'ragoniy yoki Ulug'bek Ziji tuzilgan bo'lib bu acap dunyoda mashhurdir. Samarqand olimlari trigonometrik funksiyalar qiymatlarini hisoblashning yangi usulini ishlab chiqib, ularning qiymatlarini 10-6 aniqlik ...