Olam tuzilishining geliosentrik sistemasi. Planetalarning sirtmoqsimon harakatini tushuntirish

Olam tuzilishining geliotsentrik sistemasi. Planetalarning sirtmoksimon harakatini tushuntirish uzoq yillar Kuyosh, Oy va planetalar harakatini yrganib, planetalar, jumladan Yer Kuyosh atrofida aylanishiga ishonch hosil kilgan tanikli polyak astronomi N. Kopernik (1473-1543 yillar) ylimi oldidan 1543 yilda yzining mashxur Osmon sferalarning aylanishi degan asarini yozib tugalladi. Bu asarda olim Yerning Kuyosh atrofida aylanish g'oyasini matematik jihatdan tyla asoslab tabiatshunoslikda katta burilish yasadi. Kopernik asos solgan Olam tuzilishining geliotsentrik sistemasining mohiyati quyidagi xollarda yz ifodasini topdi: Yer olamning markazi bylmay, boshqa planetalardan xech farqi bylmagan oddiy planetadir; Olam markazida Kuyosh turib, uning atrofida barcha planetalar, jumladan Yer xam aylanma orbitalar byylab bir tekis aylanadilar (-rasm); Kuyoshning ekliptika byylab yillik kyrinma harakati, Yerning Kuyosh atrofida haqiqiy yillik harakatining aks etishi xalos; Yer, yz orbita tekisligiga ogma joylashgan yki atrofida, g'arbdan-sharqka tomon aylanadi; Yer atrofida, fakat uning yyldoshi - Oy aylanadi; Planetalarning sirtmoksimon harakati va tyxtashlari, tuyulma harakat bylib, planetalar va Yerning tygri (g'arbdan-sharqka tomon) harakatlari kyshilishining natijasidir. Planetalar Kuyoshga nisbatan joylashish holatlarini davriy ravishda qaytarilishi va sirtmoksimon harakatlarida, sirtmoklarining ylchamlariga kyra, Kopernik planetalarning Kuyoshdan uzoqliklarini hisobladi. Bunda Yerdan Kuyoshgacha masofani birlik deb olib planetalar uzoqligini shu birlikda ifodaladi. Uning aniklashicha Kuyoshdan: Merkuriy - 0,38; Venera - 0,72; Yer - 1,0; Mars - 1,52; Yupiter - 5,22; Saturn esa - 9,18 birlik masofa chikdi. Bu masofalar hozirgi zamon ma'lumotlaridan aytarli farq kilmaydi. Kopernik, astronomiya tarixida birinchi bylib, Kuyosh sistemasi tuzilishining tygri modelini yaratdi. Osmonning sutkalik kyrinma aylanishiga sabab - Yerning yz yki atrofida aylanishi ekanligini xam u tygri kyrsatdi. Endi Kopernik eslatgan planetalarning kyrinma sirtmoksimon harakatlari, planetalar va Yerning Kuyosh atrofidagi harakatlari tufayli Yerdagi kuzatuvchi uchun qanday sodir bylishi bilan tanishaylik. -rasmda Yer va tashqi planeta (masalan Mars) ning Kuyosh atrofida aylanishlarida Yer va planetaning mos paytlardagi orbital holatlari 1, 2, 3 kyrinishda keltirilgan. Chizmaning tepa kismida, Yerdan karalganda, osmonda planetaning kyzgalmas yulduzlar fonidagi tygri va kaytma harakatlari aks ettirilgan. Bunda sirtmok, Yer va planeta orbitalari ustma - ust tushmasdan, yzaro burchak hosil kilganligi tufayli ochilib kyrinadi (chizmada alohida kyrsatilgan). Bunda Yer 1, 2, 3 holatlari planetaning harakati tygri (g'arbdan - sharqka) bylib, 3, 4, 5 holatlar chegarasida u teskari harakatlanganligini kuzatish mumkin. Syngra 5, 6, 7 holatlari chegarasida planeta yana tygri harakatini davom ettirishi xam (Yerdan karaganda!) chizmada yaxshi kyrinadi. Planeta teskari harakatlangandek kyrinishiga diqqat bilan karalsa, u planetani Yer kuvib ytayotgan davriga tygri kelishini topish qiyin emas. Binobarin tashqi planetalar kyrinma harakatida orkaga kaytish fakat Yer ularni kuvib ytayotganda sodir bylar ekan. ...