Oy tutilishi va uning shartlari

Oy tutilishi va uning shartlari Oy Yerning atrofida aylanayotib, bazan Kuyoshni bizdan tusib utadi (36-rasm). Bunday xol Kuyosh tutilishi deyiladi. Bu xar doim astronomik yangioy holatida ruy beradi. Bunda Yerdagi kuzatuvchi Oyning soyasi ichida kolsa, u Kuyoshni bir necha dakika butunlay kurmaydi, yani Kuyosh tula tutiladi. Agar Yerdagi kuzatuvchi yarim soyaning ichida kolsa, unda u Kuyoshning bir kismini tusilgan holda kuradi, yani Kuyosh kisman tutilayotgan bo'ladi. Kuyosh tutilishi ruy berishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: 1) Oy yangioy fazasida bo'lishi shart. 2) Yangioy paytida Kuyosh markazi Oy tugunlarining biridan 16,5 dan kichik burchak masofada bo'lishi shart (Oy tugunlari deb, Oy orbitasi va ekliptikaning kesishgan nuqtalariga aytiladi. Oy Yerning atrofida aylanayotib, bazan Yerning soyasi orqali utadi. Bunday hodisa Oy tutilishi deyiladi (37- rasm). Agar bunda Oy Yerning soyasi ichidan utsa, unda tula tutiladi. Bordiyu yarim soya ichidan utsa, u holda uni yarim soyali tutilish deyiladi. Oy tutilayotganda, u xar doim tulinoy fazasida bo'ladi. Yerning malum bir joyida, Kuyosh tutilishiga nisbatan Oy tutilishi kuprok kuzatiladi. Chunki Kuyosh tutilishlari, Yerning Oy soyasi tushgan va uncha katta bo'lmagan maydonidagina kuzatiladi. Oy tutilishi esa, Yerning Kuyoshga qarama-qarshi yarim sharining xamma kismida kurinadi. Oy tutilishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: 1) Oy-tulinoy fazasida bo'lishi shart; 2) Tulinoy paytida Kuyosh markazi Oy tugunlarining biridan 10,6 dan kichik yoy masofada bo'lishi shart. Saros Kuyosh tula tutilishi, osmonda juda chiroyli manzarani hosil qiladi. Bunda kuzatuvchi osmonda kop-kora Kuyosh gardishi atrofida Kuyosh toji deb ataluvchi nozik kumushrang shula tovlanayotganini kuradi (38-rasm). Shuningdek, bu paytda kunduzi bo'lishiga qaramay, osmonda yoruђ yulduzlar va planetalar charaklab kurinib turadi. Oyning tula tutilishida esa (yani, u Yerning soyasiga butunlay kirganda), Oy kuzdan butunlay ђoyib bulmay, tuk kizil rangda jilolanadi. Buning sababi, bu paytda Oyning, Yer atmosferasida sochilgan va singan Kuyosh nurlari bilan yoritilishidir. Bunda Yer atmosferasi kuk va havorang nurlarni keskin sochib yuborib, Oy tomonga asosan kizil nurlarni sindirib o'tkazadi va Oy aynan shu nurlar bilan yoritiladi va kizarib kurinadi. Kadimda Kuyosh va Oy tutilishida, ularning yuqorida bayon qilingan ko'rinishlari kishilarda kurkinch va vaxima tuђdirgan. Endi esa Kuyosh va Oy tutilishlarining siri tula fosh etilgan bo'lib, u xech kimda vaxima tuђdirmaydi. Olimlar Kuyosh va Oy tutilishlarining bo'lish vaqtini bir necha yil oldindan aniq hisoblab berish metodlarini ishlab chiqishgan. Tutilishlarni kuzatib astronomlar Kuyoshning fizik tabiati, Yer atmosferasining tuzilishi va Oyning harakatiga doir kimmatli ma'lumotlarni kulga kiritish imkoniga ega buldilar. ...