Quyosh sistemasi jismlargacha bo'lgan masofalarni va ularning o'lchamlarini aniqlash

Quyosh sistemasi jismlargacha bo'lgan masofalarni va ularning o'lchamlarini aniqlash. Foydalanilgan adabiyotlar: B.A.Voronsov Astranomiya darslik Akademik litseylar uchun Astranomiya darsligi M.Mamadazimov. Reja: 1. Masofalarni aniqlash. 2. Yerning o'lchamlari va shakli. 3. Parallks.Yoritkichlarning o'lchamlarini aniqlash. 1. Keplerning uchinchi qonunidan foydalanib, hamma planetalar quyoshdan o'rtacha uzoqlikini astranomik birliklarda hisoblash mumkin. Yerning quyoshdan o'rtacha uzoqligi birinchchi bo'lib 1940 yillarga kelib Amerika va sobiq ittifoq olimlari radiolakasiya usulidan foydalanib, Mars, Venera, Yupitergacha bo'lgan masofalarni qayta aniqladilar. Masofalarni klasik usulda aniqlash oldim ham, hozir ham burchakni o'lchashning geometrik usuliga asoslangan. Narsalarga bo'lgan yo'nalishning kuzatuvchining siljitishga qarab o'zgarishi paralaktik siljitish deb ataladi. Quyosh sistemasidagi jismlargacha bo'lgan masofani o'lchashga bois qilib yerning radiusi olinadi. Yoritkichning, masalan oyning yulduzlar osmondagi vaziyatni bir vaqtning o'zida ikkita punktga turib kuzatiladi. Ulr orasidagi masofa katta bo'lishi va ularni tutashtiruvchi chiziq bilan yoritgich tomonga bo'lgan yo'nalish orasidagi burchak esa paralektik siljish maksimal bo'lishi uchun iloji boricha to'g'ri burchakka yaqin bo'lishi kerak. Osmon jismlarigacha bo'lgan masofani ba'zi, ya'ni Yerning radiusi qiymatini bilish kerak. Kosmosdan olingan foto suratlarda yer quyosh yoritib turgan sharga o'xshab xuddi oy fazalari kabi fazalarga ega ekanligi ko'rinib turadi. Yer shakli va o'lchami to'g'risida aniq javobni graduslab o'lchash, ya'ni yer sirtining turish joylaridagi 1 ga teng bo'lgan yoylar uzunligini klometrlar hisobiga o'lchash kartasida topish mumkin. Bu usulni eramizdan oldin II asirda Misrda yashagan grek olim Eratosfer qo'llagan, l=360 n; 2 II ga bo'lib Yerning radiusi topiladi. Meridianning shimoliy muz okeanidan to Qora dengizga XIX asr o'rtalarida Pulkova observatoriyasining direktori V.Ya. Struva skandiviya aniqlagan. Birinchi qutbda 11,7 km ekvatorda 110,6 km Yerning ekvatorial radiusi qutb radiusidan 21,4 km katta. Shuning uchun Yer o'z o'qi atrofida aylanishi oqibatida qutblarida soqiqdir. Bizning planetamizda tengdosh sharning radiusi 6370 km ga teng bu qiymat yerning radiusi deb qabul qilingan. Yoritgichdan qaraganda ko'rish chizig'ida perpendikulyar bo'lgan Yer radiusi qanday burchak ostida ko'rinsa,shu burchak gorizontal paraleks deyiladi. Yoritgichga bo'lgan masofa qancha katta bo'lsa, burchak shuncha kichik bo'ladi. Oyning gorizontal parallaksi 57 ga teng. Hamma planetalar va Quyosh ancha uzoqda va ularning paralaksi yoy sekundlari bilan o'lchanadi. Masalan quyoshning parallaksi bu yerdan quyoshgacha bo'lgan masofa 1500 km ga teng T-yerning martkazi M-chiziqli radius. r-bo'lgan yoritgichning markazi. Gorizontal parallaks ta'rifiga ko'ra Yerning radiusi R yoritgichdan P burchak ostida ko'rinadi. Yoritgichning radiusi r esa yerdan p burchak o ostida ko'rinadi. Yoritgichlarning o'lchamlari aniqlashda bu usulni faqat yoritgichning gardishi ko'ringandagina qo'llash mumkin. D-yoritgichga bo'lgan masofa. P-burchak radiusi. r-yoritgich radiusi r=Dsins yoki r= Ds. Mustahkamlash. Osmon jismlariga bo'lgan masofalar necha xil usul bilan ...