Yerning shakli va kattaliklari

Yerning shakli va kattaliklari MAQSAD: Mavzu mazmuni orqali Yer sayyorasining shakli va ŏlchamlari hamdaular asosida vujudga keladigan geografik oqibatlarni tushuntirish Uslubiy jihozlar va adabiyotlar: Namunaviy va ishchi dasturlar, taqvim reja, globus va yarim sharlar kartasi, Yer kattaliklariga oid rasm-sxema, jadval ma'lumotlari. Adabiyotlar rŏyhati berilgan REJA: Yerning Quyosh tizimida tutgan ŏrni Yerning shakli haqidaumumiy ma'lumotlar. Yer shaklining geografik ahamiyati Yerning ŏlchamlari, Yer kattaliklarining ahamiyati Yer Koinotning bir zarrachasi bŏlib,unda sodir buladigan va bŏlgan butun hodisa va jarayonlar, tabiiy qonun va qonuniyatlaruning olam bilan bog'liqligining oqibatidir. Yer Koinot bilan quyidagicha boglangan:- Yer koinotning bir qismi bŏlib, ŏziga hos kuchlar ta'siridau bilan ŏzviy boglangan vauning ta'siridadir.-ayniqsa, Oy va Quyoshning ta'siri tufayli Yer shari davriy ravishda shakllanib turadi:, - Yer Quyosh nur energiyasini oladi va bu energiya turli holatda va kattalikdaurning turli qismida ŏziga hos taqsimlanadi:-, - Yer massasi meteoritlar hisobiga ortadi va ayni vaqtda Yer atmosferasining tashqi baland qatlamlaridan sayyoralar orasidagi bo'shliqqa (fazoga) doimiy ravishda yer materiyasi gaz zarralariuchib ŏtadi. Yerga kosmik nurlar ham keladi va h.o. Albatta bunday bog'lanishlar yerning holatiga vaunda ketadigan hodisa va jarayonlarga ozmi-kŏp ta'sir etadi. Shu bilan birgalikda Yerning xususiyatlari ham (qadimdan koinot ta'siri tufayli sodir bŏlgan va hozirgi kunda hamuning ta'siri davom etayotgan bir vaqtda) kŏpgina tabiat hodisa va jarayonlarining vujudga kelishida va taqsimlanishida asosiy ahamiyatga ega bŏladi. Shuninguchun ham Yerga hos bŏlgan xususiyat va hossalarni bilish zarur. Yer tabiatiga oid ma'lumotlar juda qadimdan boshlab yigilib kelinmoqda. Jumladan, qadimda yerni tekis yassi yuza deb bilganlar. Qadimgi greklar Yerni disksimon deb bilishgan vauning atrofini katta daryo-Okeanurab turadi deb uylashgan. Shuningdek, arablar, hindlar, hitoyliklar va boshqalar ham yer shaklini turlicha talqin qilishgan. Yerni sharsomon shaklda deb bilgunlaricha juda kŏp vaqtutgan va kŏplab kuzatish ishlari olib borilgan. Kim birinchi bŏlib Yerni shar shaklida deb ataganligi va aniq isbotlab berganligi fanga noma'lum. Biroq, tahminan 2500 yil dan oldinroq ayrim qadimgi Gretsiyali olimlar - Pifagor, Parmenidlar yerni shar shaklida deb tasdiqlashgan. Keyinchalik Oy tutilishini hisobga olgan holda Yerning marsimon shaklda ekanligini aniq Aristotel isbotlab bergan. (Bu fikrlar keyinchalik Horazmiy, Beruniy, Ibn Sino,ulugbeklarning ishlarida ham aniq-ravshan berilgan).o'rta asrning II-IY asrlari oraligida Koinot sirlarini, shu jumladan Yer haqidagi bilimlarni ŏrganishga din tarafdorlari yŏl qŏymadi va yer haqidagi fanlarning rivojlanishiga bu katta ta'sir bŏldi. Biroq yuqorida qayd etilgandek, shu asrlar davomidao'rta Osiyolik allomalar juda kŏp ishlarni amalga oshirdilar vaularning tadqiqotlari keyinchalik evropaliklar tomonidan tabiatshunoslkka oid bŏlgan kŏpgina yirik va mashhur qonuniyatlarning ochilishiga sababchi bŏldi. Bu asrlar davomida Evropada fan inqirozga ketishi bilan g'arbda hozirgacha arablar ...