Yerning sun'iy yo'ldoshlari

YERNING SUN'IY YO'LDOSHLARI Jismning orbita bo'ylab aylanishi uchun zarur bo'lgan tezlik. Yer sirtiga yaqin balandlikda, masalan, bir necha yuz. ming metr balandlikda gorizontal yo'nalishda 7,9 kms tezlik bilan harakatlanganda jism havoning qarshiligi va ishqalanishi tufayli qizib, tezda yonib tamom bo'lishi mumkin. Havosiz bo'shliqdagina jism shunday tezlikda harakatlana oladi. Yerdan 300 km balandlikdagi muhitni deyarli havosiz deyish mumkin. Jism h balandlikda orbita bo'ylab Yer atrofida aylanma harakat qilishi uchun birinchi kosmik tezlik qancha bo'lishi kerakligini hisoblab topish mumkin . Buning uchun birinchi kosmik tezlikning u, = V gR formulasidagi g o'rniga 24-§ dagi gh = GM(R + h)2 ifoda, R o'rniga ея R + h qo'yiladi. Chunki jism R radiusli aylana bo'ylab emas, balki Yer sirtidan h balandlikda R + h radius^ aylana bo'ylab harakat qiladi. Shu tariqa Yerdan h balandlikda orbita bo'ylab aylanadigaa] jismning birinchi kosmik tezligini quyidagiga teng ekanligini topish mumkin: Masalan, jism 300 km balandlikda Yer atrofida orbita bo'ylab aylanishi uchun digi v]h~ 7,73 kms bo'lishi kerak. Siz bilasizki, Oy - bu Yerning tabiiy yo'ldoshi. Yerning sun'iy yo'ldoshi nima va ir qanday uchiriladi? Inson tomonidan yaratilib, fazoga uchirilgan va sun'iy ravishda Yerning yo'ldoshiga aylantirilgan raketa, kosmik kemalar Yerning sun'iy yo'ldoshi deyiladi. Yerning sun'iy yo'ldoshi o'z-o'zidan, ya'ni yoqilg'i sarflamasdan Yer atrofida ianaveradi. Kosmosning zabt etilishi Yuqorida ko'rdikki, jism Yerning sun'iy yo'ldoshiga ianishi uchun kamida 300 km balandljkka olib chiqilishi kamida sekundiga 7,73 km uchadigan tezlik berilishi zarur. Sun'iy yo'ldoshni uchirish uchun uni eltuvchi raketa yordamida kerakli balandlikka chiqariladi. Ma'lum Iqtda raketaning tezligi birinchi kosmik tezlikkacha oshira boriladi va yo'nalishi gorizontal holatga o'ta boradi. Gorizontal yo'nalishda birinchi kosmik tezlikda harakatlana boshlagan raketa Yerning sun'iy yo'ldoshiga aylanib qoladi. Insoniyat tarixida birinchi marta 1957-yil 4-oktabrda 83 kg massali jism quvvatli eltuvchi-raketa yordamida aruriy balandlikka olib chiqilib, unga birinchi kosmik tezlik berishga erishilgan. Shar shaklidagi bu jism Yer atrofida orbita bo'ylab aylana boshlagan, ya'ni sun'iy yo'ldoshga jviangan. 1961-yil 12-aprelda birinchi marta inson kosmosga uchdi. Yerdan ko'tarilib, sun'iy yo'ldoshga aylantirilgan «Vostok-l» kosmik kemasida Yuriy Gagarin sayyoramizni bir marta aylanib, Yerga eson-omon qaytib tushdi. Shu davrdan e'tiboran kosmosni zabt etish va keng ko'lamda o'rganish boshlanib tetdi. Yuzlab kosmonavtlar va astronavtlar kosmik kemalarda Yer atrofini orbita bo'ylab lylanib, turli tadqiqotlarni o'tkazdilar. Kosmosni zabt etishda yana bir buyuk yutuq - 1969-yil 21-iyunda astronavtlar TV. Armstrong а E. Oldrin boshqargan kosmik kema Oyga ohista qo'ndi, inson ilk bor Oyga qadam qo'ydi. Kosmosni zabt etishda o'lkamizda tug'ilib, voyaga yetgan kosmonavtlar ham munosib bissa qo'shganlar. Toshkent viloyatining Iskandar qishlog'ida tug'ilgan ...