Olamning tuzilishi

Olamning tuzilishi Reja: 1. Olamning umumiy tuzilishi. 2. Koinot modellari. 3. Koinotdagi ob'yektlar. Hayot paydo bo'lgandan beri tungi osmondagi son - sanoqsiz yulduzlar, oy va quyosh tutilishlari, nur sochuvchi va boshqa kichik osmon jisimlari bilan bog'liq holatlar insoniyatni o'ylantirib kelgan. Hozirga kelib koinotdagi barcha modda yulduzlar, yulduzsimon tuzilmalar, planetalar, planetalararo gazlar va koinot nurlari ko'rinishda majudligi ma'lum. Astronomiya ma'lumotlariga ko'ra bu obyektlarning yoshi bir necha o'n milliard yilga tyeng. Agar bu vaqtni uzunlik birligida ifodalasak 1010йил= 1028см=пс ga tyeng bo'ladi. Bu kattalik signali bizgacha yetib kelishi mumkin bo'lgan osmon jismlarigacha bo'lgan masofadir. Koinotning bunday ko'rinadigan qismiga Metagalaktika deyiladi. Yulduzlar to'planib galaktikalar hosil qiladi. Koinot ning 1026 SM radiusli qismida 104 ta galaktigada joylashgan va ular orasidagi o'rtacha masofa sm ga tyeng. Galaktikalar turli formaga ega. Bizning galaktikamiz Somon yo'li deb ataladi va u qo'shni andromeda tumanligi, Katta va Kichik magellan bulutlari, hamda yana 20 tacha galaktika bilan birgalikda galaktikalarning mahalliy gruppasini tashkil qiladi. Koinotning dastlabki modeli statsionar model bo'lib, unga ko'ra koinotning bizga ma'lum qismi cheksiz davriy takrorlanib davom etadi. Lekin 1922 yili A.Fridman Eynshteynning nisbiylik nazariyasi asosida Metagalaktikaning kengayishini asosladi. 1929 yili esa Xabbl dopler - effekti yordamida galaktikalarining bir - biridan uzoqlashayotganligini ko'rsatdi. Unga ko'ra бунда doimiysi bo'lib, u faqat vaqtga bogliq. Bunga ko'ra metagalaktikaninig yoshi yilga teng. Koinot nurlari metagalaktikada haotik magnit maydoni ta'sirida sochilib, o'ziga xos trayektoriya bilan hapakatlanali. Bu harakat diffusion harakat ga o'xshaydi. Diffuziya koeffitsiyenti ga tyeng bo'lib, u son jihatidan zarrachaning vaqt birligidagi siljishining o'rtacha kvadrati yarmiga teng, ya'ni ga kelamiz. Agar yugurish yo'li va yil desak, yilga ga tyeng bo'ladi. Demak, metagalaktikamiz mavjud bo'lgandan beri Yerga yorug'lik yiliga tyeng masofalardagi signallar yet ib kelishi mumkin. Metagalaktikadagi jarayonlar gigant portlash natijasi deb qaraladi. Dastlab juda yuqori zichlik va tyemperaturaga ega bo'lgan matyeriya portlashi sababli olam yaralgan deb taxmin qilinadi. Dastab energiyalarda leptokvarklar va unversal o'zaro ta'sir tashuvchilari mavjud bo'lgan. Keyinchalik tyemperaturaning sovushi sababli universal o'zaro ta'sir kuchsiz, elektromagnit va kuchli ta'sirlarga ajralgan. Bunda mavjud matyeriya kvarklar, glyuonlar, leptonlar va fotonlardan iborat bo'lgan. Ular barchasi tyermodinamik muvozanatda bo'lishgan. Temperaturaning keyingi pasayishi natijasida kvark -glyuon plazma adronlarga aylangan va yadro hamda yulduzlar hosil bo'lgan. Hozirda mavjud koinot relikt nurlanishni dastlabki davrda modda bilan muvozanatda bo'lgan elektromagnit nurlanishning «qoldig'i» deb qarash mumkin. Bu koinotning nostatsionar modelini asoslovchi fakt hisoblanadi. Endi Galaktikamiz haqida gapiradigan bo'lsak, u 100 milliardga yaqin yulduzlardan tashkil topgan. U spiral ko'rinishga ega bo'lib, radiusi 30 Kps ga teng. Spiral aylanma harakatda bo'lib, Quyosh ...