Quyosh va osmon jismlari

Quyosh va osmon jismlari Koinotdagi osmon jismlari: - yulduzlar, sayyoralar, sayyoralarning yuldoshlari, asteroidlar, meteoritlar va tumanliklardan iboratdir Bular doimiy holatda ichki qonuniy tizimga birlashganlar. Quyosh- yulduzlar deb ataladigan osmon jismlari katoriga kiradi. Barcha yulduzlar kabiuuzidan nur tarkatadi. Quyosh sistemasi - 9ta sayyora,ularning 51ta yŏldoshlari, minglab kichik sayyora-asteroid, millionlab kometa (grekcha- «kometos»-uzun sochli demak), meteor mahsulotlari, sayyoralar aro gazlardan iborat. Quyosh tizimi Galaktika markazidan 100 ps., Galaktika teksligidan shimolda 25 ps.uzoqlikda joylashgan. Quyosh tizimdagi hamma jismlar massasining 99,866% ini tashkil etadi. Tizimdagi eng katta sayyora Yupiterning massasi Quyosh tizimi massasining 0,09%ga teng. Quyoshning diametri-139100 km., hajmi- Yer hajmidan 1300 marta, massasi Yer massasidan 33200 marta katta. Quyosh tizimidagi sayyoralarning astronomik harakatlari bir-birlaridan farq qiladi. (jadval) Quyosh tizimi, uning xarakterli kattaliklari va xususiyatlari tŏgrisidagi ma'lumotlar juda qadimdan tŏplanib kelingan. Aristotel, Ptolomey, Muhammad al Horazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ulugbek, N.Kopernik, I.Kepler, G.Galiley, I.N'yuton, I.Kant, P.Laplas, O.Yu.Shmidt., V.G.Fesenkov, V.V.Ambartsumyan, A.P.Vinogradov Hoyl va boshqalar tomonidan Koinot-Olam-kosmos-Osmon jismlari, shu jumladan, Quyosh tizimining kelib chiqishi, harakatlari, hossa va xususiyatlari tŏgrisida yangidan-yangi ma'lumotlar tŏplangan. Quyosh tizimining eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: hamma sayyoralar Quyosh atrofida orbita hosil qilib aylanadilar; hamma sayyoralar Quyosh atrofida bir tomonga karab, ya'ni soat strelkasi harakatiga qarama-qarshi tomonga karab harakatlanadilar; hamma sayyoralar (Urandan boshqa) va ularning yŏldoshlaridan kŏpchiligi ham uzuklari atrofida soat strelkasi harakatiga qarama-qarshi tomonga aylanadi; hamma sayyoralarning orbitalari deyarli bitta tekislikda yotadi. (Merkuriyning -7, Pluton (Ekliptikaga nisbatan 17 gradusga ogishgan xolos). Sayyoralar: ichki (Merkuriy, Venera, Yer, Mars) va tashqi (Yupiter, Saturn,uran, Neptun) sayyoralarga kiritiladi. Pluton sayyorasining orbitasini Quyosh tizimining chegarasi deyilsa, Quyosh tizimining diametri - 12 mlrd. km.ga teng. Kuyoshga yaqin turgan Merkuriy sayyorasi Yerga nisbatan 7 marta kuchli, Pluton esa 890-2450 marta kuchsiz yoritiladi. Bizning Yer Koinotning bir zarrasi, Quyosh tizimidagi sayyoradir. Koinot juda murakkab tuzilishga ega.uning asosiy qismi yulduzlarning fazoviy tizimidan iboratdir. Hozirgi vaqtda Yerda turib zamonaviy astronomik asboblar orqali (teleskop va fotografiya; astrograf, fotoelektrik fotomer, radiolakatsiya, spektral analiz va boshqalar) Quyoshdan Yergacha bo'lgan masofaga (1500km) nisbatan 3 ming milliard martauzoqlikdagi koinotning ma'lum kismini kura olamiz. Koinotning «kuringuvchi» qismi asosan vodoroddan (80%) va geliydan (18%), qolgani qisman boshqa elementlardan tuzilgan. Koinotning asosiy massasi (98%) yulduzlarda tuplangan bŏlib,ular ionlashgan issiq gaz-plazmadan iboratdir. Kupchilik yulduzlar yuldoshli (planeta) tizimdan iborat bŏlib, biroq, yuldoshlarning massasi Koinot materiyasiumumiy massasining faqatgina 0,1% ni tashkil etadi. Yulduzlar oraligidagi muhit siyraklashgan gaz va mayda changlardan iborat bqlib,ular ayrim joylarda gigant «bulutlar»ni gaz va changli tumanliklarni vujudga keltirgan. Yulduzlararo bushliqda hamma yo'nalish bo'yicha zaryadlangan zarralar-kosmik ...