Biokimyo tarixi va rivojiga hissa qo'shgan o'zbek olimlari ishlari

Reja Biokimyo fanining rivojlanish tarixi. Biokimyo fani rivojlanishiga hissa qo'shgan O'zbekistonlik olimlar ishlari. 1. Bioximiya tarixini ba'zi birikmalar mochevina, limon kislota, olma kislota va boshqa moddalar organizmlarda birinchi marta sof holda ajratib olingan paytdan XVII asrning ohirlaridan boshlangan deb hisoblash mumkin. O'sha zamonlarda bu moddalar haqida ularning organizmda paydo bo'lish tartibi haqida tasavvurlar yo'q edi. Bioximiya taraqqiyotining uzoq to XX asr o'rtalarigacha davom etgan davri tirik tabiati yangidan-yangi moddalarni kashf etish ularning tuzilishini va organizmlarda qanday o'zgarishlarga uchrashini tekshirish bilan o'tdi. Shu davrda oqchilldar va nuklein kislotalarning umumiy tuzilishi plani va moddalarning organizmda ximyaviy o'zgarishlarga uchrashi yo'lini do'rganish katta ahamiyatga ega bo'ldi. O'sha darvda bioximiya sohasida erishilgan natijalarni qo'llashni oshishi sababli fan yanada tabaqalashda: Organizmlarning ximyaviy tarkibini o'rganadigan statik bioximiya; metobolizmni o'rganadigan dinamik bioximiya; ximyaviy protseslarning fiziologik fnuktsiyalari bilan bog'lanishini o'rganadigan funktsional bioximiya ajratila boshladi. XX asrning o'rtalari bioximiya tarixida o'zgarish yasagan bosqich bo'ldi. Bu davrda oqsillar va nuklein kislotalar yakka vakillarining tuzilishi bilan hossalarini har tomonlama o'rganishga tirik hujayradagi har bir yakka oqsil va nuklein kislota funksiyasini aniqlashga o'tishdan iborat bo'ldi. Funktsional bioximiya oldingi davrda yuzaga kelib endigina rivojlana boshlagan bo'lsa hozirgi kunda bu bioximiyada etakchi yo'nalish bo'lib qolmoqda. Organik ximiya bilan aloqalari avvalgidek saqlanib mustahkamlanib bormoqda. Lekin shu bilan birga bir vaqda bioximiyaning boshqa biologiyani sohalari tsitologiya, fiziologiya, genetika bilan aloqalarining ahamiyati keskin ortib bormoqda. Hayot faoliyatini fizik-kimyoviy va molekulyar fizik aoslarini o'rganadigan bioximiya sohasi fizik-ximyaviy biologiya deb ataladi. 1921 yilda akdemik A.N.Bax rahbarligida birinchi bo'lib sog'liqni saqlash xalq kamissarligiga qarashli biokimyo ilmiy tekshirish instituti tashkil qilindi va bu institut hozirda uning nomi bilan ataladi. Keyinchalik 1925 yilda A.V.Palladin rahbarligida Ukraina Respublikasi fanlar akademiyasida bioximiya instituti tashkil qilindi. Chet el olimlaridan D.J.Uotson, F.Sendjer, E.Chargaff, F.Krik kabilarning bioximiya sohasidagi ilmiy kashfiyotlari fanning rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Chet ela va rossiya olimlari bilan birga bir qatorda O'zbekistonda bioximiya faning turli sohalarini rivojlantirishga katta hissa qo'shgan olimlarimiz jumlasiga Yo.X.To'raqulov, K.X.Xojiev, T.S.Soatov, D.X.Hamidoa, A.K.Mirhamov kabilardir. Yolqin To'raqulov Xolmatovich Yolqin To'raqulov Xolmatovich 1916 yil 10 noyabrda tug'ilgan. Biokimyogar olim. O'zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi (1966). O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi (1965), biologiya fanlari doktori (959), professor (962). 1936 yil ToshTIni tugatgan (1936). 2-jahon urushi qatnashchisi (1941-44). ToshTI rektori (1947-50). O'zbekiston sog'liqni saqlash vazirligi o'lka tibbiyot (hozirgi endokrinologiya) ilmiy tekshirish instituti direktori (1957-60, 1962-63, 1976-96), ayni vaqtda labaratoriya mudiri (1957-97; 1998 yildan ilmiy maslahatchi), O'zbekiston Fanlar Akademiyasi Prezidiumi a'zosi (1970-72), vitse-prezidenti (1963-66), biologiya fanlari bo'limi raisi (1966-79), O'zbekiston Fanlar Akademiyasi Biokimyo instituti direktori (1967-69), SamDU ...