Biosfera tushunchasi, uning chegaralari

Biosfera tushunchasi, uning chegaralari Reja: Geologik kavatlar. Biosferaning tirik moddasi. Biosfera strukturasi. Biosfera va jamiyat. Biz yashab turgan sayyoramiz yuzasida bundan 5-5, 5 mlrd yillar oldin uning pustilogi hosil bula boshlagan. Keyinchalik eng asosiy geologik kavatlari yani atmosfera, gidrosfera va litosfera vujudga kelgan. Atmosfera 3 kavatdan tashkil topgan bo'lib ular: troposfera strotosfera va ionosfera. Troposfera Yer yuziga tegib turuvchi pastki kavat bo'lib. 16 km balandlikkacha kutariladi va atmosfera massasining 80% ini tashkil qiladi. Troposferada moddalarning gorizontal va vertikal harakatlari hamda ularning aralashishlari tufayli bulutlar yuziga kelib yogingarchilik bo'lib turadi. Troposfera yer yuzining nurlanishi hisobiga chikkan issiqlik ta'sirida kizib, yuqoriga kutarilgan sari undagi harorat pasaya boradi va yuqori chegarada harorat 50oS gacha soviydi. Troposfera tarkibi 78,08% azot, 20,95% kislorot, 0,93% organ, 0,03% korbonat angidrid va juda ozgina miqdorda neon, geliy, metan va boshqalardan iborat. Troposfera kavati ustida stratosfera joylashgan. Strotosferaning yuqorigi chegarasi 100 km balandlikkacha chuzilgan bo'lib u yerda havoning harorati 0-10oS issik bo'ladi. Yer yuzida fotosintez hisobiga hosil bo'lgan erkin kislorot strotosferada elektr zoryadlari va ultrabinafsha nurlari ta'sirida ozonga aylanadi. Atmosfera umumiy massasining milliondan bir kismini ozon tashkil qiladi. Ozonning eng ko'p kismi 25 km balandlikda tuplangan. Ozon kavati, ultrabinafsha va kosmik nurlarni uziga yutib, organizm hayot faoliyatida muhim rol uynaydi. Yerga yunalayotgan 13% quyosh radiatsiyasi ozon kavati yutadi. Shuning uchun xam stratosferadagi havo harorati pastdan yuqoriga karab 56 dan 10 gacha kutariladi. Stratosfera ustida ionosfera joylashgan bo'lib, undagi havo ionlashgan bo'ladi. Yer yuzidan yuqoriga kutarilgan sayin havoning tarkibi uzgarib boradi. Litosfera. U yerning qattiq kavati bo'lib, uning kalinligi 50 km dan 200 km gacha boradi. Litosferaning yuqori kismi yer pustlogini, pastki kismi esa yer montiyasini hosil qiladi. Yer pustlogi quyidagi kavatlardan tashkil topgan: chukma, granit bazalt. Gidrosfera. U yerning suvli kavati hisoblanib, abadiy muzliklarni, okeanlarni, dengizlarni, kullarni va daryolarni o'z ichiga oladi. Bizning planetamizni umumiy maydoni 510 mln km kv. bo'lib, shundan 361 mln km kv. (71%) ni gidrosfera, kolgan kismini esa, yani 149 mln km kv. (24%) ni kuruklik tashkil qiladi. Biosfera tushunchasi fanga birinchi marta avstriyalik geolog olim E. ZYuSS tomonidan tirik organizmlar yashaydigan yer kobigini belgilash maqsadida kiritilgan. Biosfera haqidagi ma'lumotni rus akademigi V. I. Vernadskiy yaratgan va rivojlantirgan. Biosfera-tirik organizmlar yashaydigan va ularning ta'sirida tinmay uzgaradigan yer shari kobigining bir kismidir, yerdagi xamma biogeotsenozlarning yig'indisi umumiy ekologik sistema-biosferani hosil qiladi. Biosferaning elementar (eng kichik) birligi biogeotsenozlar hisoblanadi. V. I. Vernadskiy ta'rifi bo'yicha, »biosfera -bu organizmlar bilan ularni yashash muhit sharoitini o'z ichiga oluvchi hayotning tarkalgan ...