O'simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari

O'simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari Reja: Diffuziya va osmos. Osmotik bosim. Turgor va plazmoliz. Osmotik bosimni aniqlash usullari. Tayanch so'zlar: Diffuziya, osmos, endoosmos, ekzoosmos, osmotik bosim, turgor, plazmoliz, qavariq plazmoliz, botiq plazmoliz, deplazmoliz, so'rish kuchi va tenglamasi, protoplast, absolyut harorat, plazmalemma, tonoplast, elektrolit eritmalar. Diffuziya va osmos. Hujayraning hayotiyligi undagi doimiy modda almashinuv jarayonining mavjudligiga bog'liq. Ya'ni, hujayralar tashqi sharoitdan yoki yonma-yon joylashgan hujayralardan moddalarni to'xtovsiz qabul qiladi, ayrim moddalarni esa aksincha o'zidan chiqaradi. Ya'ni, o'simlikning hayoti uni tashkil qilgan hujayralarning tashqi va ichki muhit omillari bilan munosabati orqali amalga oshadi. Bulardan eng muhimi hujayralarga tashqi muhitdan suv va unda erigan moddalarning kirishi va hujayralararo harakatidir. Ana shu jarayonlarda o'simlik hujayralarida mavjud bo'lgan osmotik potensial katta rol oynaydi. Bu esa diffuziya va osmos qonunlaridan kelib chiqadi. Umumiy sistemada moddalarning bir joydan ikkinchi joyga siljishiga diffuziya deyiladi. Diffuziyalanuvchi modda o'z yo'lida parda uchratsa, uning tarqalishi ancha qiyinlashadi. Hujayraning sellyuloza, gemisellyulozadan iborat po'sti ham shunga o'xshash pardalar qatoriga kiradi. Suyuq va erigan moddalarning parda orqali diffuziyalanish hodisasiga osmos deyiladi. Eritmaning parda orqali ichkariga kirishiga endoosmos, tashqariga chiqishiga esa ekzoosmos deyladi. Keyingi yillarda o'tkazilgan tekshirishlarning ko'rsatishicha, faqat erituvchilarni (suv) o'tkazib, erigan moddalarni butunlay o'tkazmaydigan pardalar ham borligi aniqlandi. Bunday pardalar tanlab o'tkazuvchi pardalar deb ataladi. Osmotik bosim. Ekzoosmosdan ko'ra endoosmosning kuchliroq bo'lishi natijasida rivojlanib, pufakning ichki tomonidan itaruvchi gidrostatik bosim - osmotik bosim deb ataladi. Bunday bosimning mavjudligini birinchi marta 1826 yilda fransuz botanigi Dyutroshe isbotlab bergan. Buni isbotlashda qo'llanilgan asbob esa Dyutroshe osmometri deyiladi. Bu osmometr bilan osmotik qonuniyatni ko'rib chiqish uchun hayvon qovug'idan yoki perg'ament qog'ozidan xaltacha tayyorlab, uni tez diffuziya qilmaydigan modda bilan (saharoza, glyukoza) to'lg'azib suvga solsak, xaltacha shisha boshlaydi, uning devorlari tarang bo'lib qoladi va ichkaridan hosil bo'lgan bosimga chidolmay yoriladi. Agar xaltacha og'zini butunlay bog'lash o'rniga shisha nay o'rnatilsa, uning ichidagi suyuqlik balandligi ichki bosim ta'sirida ko'tarila boshlaydi. Bu jarayon dastlab tezroq borib, keyinchalik sekinlashadi va to'xtab qoladi, keyin esa yana pasaya boshlaydi. Chunki Dyutroshe ishlatgan parda (plyonka) yarim o'tkazgich xususiyatiga ega emas edi. Bu tajribani 1877 yilda V.Pfeffer o'simlik hujayrasiga yaqinroq holda o'tkazgan. Buning uchun u mayda teshikchali chinni silindr ichiga mis kuporosi eritmasini solgan va silindrni sariq qon tuzi K4[Fe(SN)]6 eritmasi ichiga tushirgan. Natijada o'simlik hujayrasiga yaqinroq yarim o'tkazgich membrana hosil bo'lgan. Pfeffer osmotik bosimning qiymati turli sharoitga bog'liq bo'lganini shu osmometr yordamida tekshirib, uning eritma konsentrasiyasiga nisbatan to'g'ri proporsional ekanligini aniqlagan. O'simliklarning hujayrasida ham Shunday jarayonlar sodir bo'lishi mumkin. ya'ni, o'simlik hujayrasining po'sti elastiklik xususiyatiga ...