Tasavvuf tariqati va ma'naviyati

Mavzu. «Tasavvuf tariqati va ma'naviyati» Reja: 1. Tasavvuf tariqatining shakllanishi 2. Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatining rivojlantirilishi 3. Tasavvuf ta'limoti va islom ma'naviyatining rivojlanishi Tasavvuf Sharq ma'naviyati tarixida muhim o'rin egallab kelgan tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta'limot bo'lib, islom olamida VII asrning o'rtalarida paydo bo'lgan. Dastlab u zohidlik harakati ko'rinishida kurtak yoyadi. Gap shundaki, payg'ambar Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin musulmonlar jamoasi ichida bo'linish yuz beradi, ayniqsa, xalifa Usmon zamonlarida boylikka ruju qo'yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh-urug'lar, yaqin do'st-birodarlarni siylash rasm bo'ladi. Umaviy xalifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga berilish, xazina to'plash avj oldi. Yani diniy mashg'ulotlar, Xudo yo'lidagi toat-ibodat o'rnini dunyoviy ishlar, dunyo moliga muhabbat egallay boshladi. Bu hol diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlar, boyliklardan ustun qo'ygan e'tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bo'ldi. Ular orasida hadis to'plovchi muhaddislar, ilgaridan qashshoq bo'lib, uy-joy, mol-mulkka etibor qilmagan sahobalar ham bor edi. Bularning bir qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga otlangan bo'lsalar, ikkinchi qismi esa, qanoat va zuhdni (zuhd so'zidan zohid so'zi kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib olib, saroy ahli va boylar axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyochilik g'oyasini targ'ib etib, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlashganlar, surunkali toat-ibodat bilan shug'ullanganlar. Kufa, Bag'dod, Basra shaharlarida tarkidunyo qilgan zohidlar ko'p edi, aytish kerakki, ularning obro'-etibori ham xalq orasida katta bo'lgan. Chunonchi, Uvays Qaroniy (VII asr), Hasan Basriy (642-728) kabi yirik so'fiylar aslida zohid kishilar edilar, shuning uchun bu zotlarning nomi shayxlar va so'fiylar haqidagi tazkiralarda zohid sifatida tilga olinadi, bazi mualliflar esa ularni so'fiylar qatoriga qo'shmaganlar ham. Buning boisi shuki, zohidlar uzlat va taqvoni pesha etgan bo'lishlariga qaramay, ishq va irfon (ilohiy ma'rifat)dan bexabar kishilar edilar. Ular falsafiy mushohadakorlik, ajzu irodat bilan ma'naviy-axloqiy kamolot sari intilish, valiylik, karomat-mo'jizalar ko'rsatish kabi xislatlarga ega emas edilar. Zohidlarning niyati ibodat bilan oxirat mag'firatini qozonish, Quroni Karimda vada qilingan jannatning huzur-halovatiga etishish edi. So'fiylar nazarida esa jannat umidida toat-ibodat qilish ham tamaning bir ko'rinishidir. Holbuki, so'fiy uchun na dunyodan va na oxiratdan tama bo'lmasligi kerak. Yagona istak bu - Xudoning diydoridir, xolos. Shu tariqa, dunyodan ko'ngil uzgan, ammo zohidlarga o'xshamaydigan, bir nazar bilan tuproqni kimyo etadigan zehnu zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo o'zga mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib turadigan, shariat ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda mustahkam, lekin oddiy dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi paydo bo'lgan ediki, ularni ruh kishilari deb atardilar. Bunday odamlarning fel-atvori, yurish-turishi, odatdan tashqari so'zlari va ishlari atrofdagilarni hayratga solar, bazilarining g'aybdan bashorat beruvchi karomatlari, sirli mo'jizalari aqllarni lol qoldirardi. Ularni ahlulloh, avliyo, ...