Ekologik tizim

Ekologik tizimlar Biosenozga xos qonuniyatlarni bilish insonga ma'lum darajada uni «boshqarish» imkoniyatini beradi. Sun'iy biosenozlarni yaratish, o'simliklarni biologik himoyalash usullarini ishlab chiqish ana shunday imkoniyatlardandir. Biosenozdagi organizmlarning bir me'yorda hayot kechirishlari uchun ularga ma'lum ko'rsatkicharga ega bo'lgan abiotik omillar majmui zarur bo'ladi. Ana shu abiotik omillar majmui yoki boshqacha qilib aytganda, biosenozning mavjud bo'lishi uchun zarur bo'lgan muhit (joy) biotope (bios - hayot, topos - joy) deb ataladi. Biologik birlik fitosenoz, zoosenoz va mikrobiosenozning o'zaro ta'siri asosida hosil bo'ladi. Fitoenoz biotsenozning asosini tashkil etadi, u organik moddalarni yaratish va qayta ishlash jarayonlarini o'z ichiga oladi. Fitosenoz o'ziga xos birlikning ko'rinishi, tuzilishi, iqlimi va turlarining xilma-xilligiga bog'liq. Bunday birlikda ijobiy va salbiy ta'sirlar mavjud. Fitosenozning asosiy sifati vaqt davomida barqarorlikdir: tashqi aralashuvisiz o'z mavjudligini saqlab qolishga qodir. Fitosenoz ko'pincha yuksak va tuban o'simliklar bilan ifodalanadi. Turlarning boyligi iqlim sharoitiga bo'liq. Organizmlarning umumiy soni biotsenozning tashqi sharoitlari va yoshiga bog'liq. Fitosenozning barcha ishtirokchilari bir-biriga ta'sir ko'rsatadi, shuning uchun birgalikda hayot birlikning ko'rinishiga iz qoldiradi. Zootsenozdagi hayvonlar har doim bir necha avlod tomonidan taqdim etiladi. Inson o'z harakatlari bilan biotsenozning bu tarkibiy qismini buzishi yoki butunlay yo'q qilishi mumkin. Mikrobiosenoz bakteriyalar, zamburug''lar, tuban yosunlarni birlashtiradi. Agrosenoz-bu inson o'z ehtiyojlari uchun yaratgan tizimdir. Biotsenozdagi organizmlar o'rtasidagi turlar tarkibi va munosabatlari uzoq vaqt davomida shakllanadi. Agrosenozda har doim sun'iy tanlov ustunlik qiladi. Odamlar ekinlarni yoki hayvonlarni etishtirish uchun sun'iy birlikni yaratadilar. Biotsenozlar tashqaridan faqat quyosh energiyasini oladi, agrosenozning samaradorligi har doim melioratsiya, o'g'itlarni qo'llash orqali oshirilishi mumkin. Har qanday biosenoz o'ziga xos biotop bilan birgalikda faoliyat ko'rsata oladi. Yashash sharoitlari o'xshash, bir-biri bilan uzviy bog'liq holda shakllangan va yashaydigan tirik organizmlar hamda ularning yashashi uchun zarur boladigan abiotik muhit (biotop)dan iborat funksional tizimni ekologik tizim yoki ekotizim deb ataladi. Unga o'rmon, o'tloq, ko'l kabilar misol bo'lishi mumkin. Tirik tabiat qonuniyatlarini to'g'ri tushunib yetishda organizmlar uyushmasini populyatsiya, biosenoz darajasidagina emas, balki ekotizim darajasida o'rganish maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy «ekotizim» tushunchasi (ingliz tili. ecosystem), ekologiyada asosiy tushuncha bo'lib, 1935 da ingliz biologi va geobotanikasi Artur Jorj Tensli tomonidan ixtiro qilingan. Olim unga shunday ta'rif berdi: «faqat organizmlar majmuasini emas, balki ekologik omillarni tashkil etuvchi yagona tizim. Tizim ichida nafaqat organizmlar, balki organik va noorganik dunyolar o'rtasida ham doimiy xilma-xil o'zaro ta'sirlar mavjud». Ekotizim mazmuni bo'yicha quyidagicha tasniflanadi: -fazodagi o'rni; -miqyosi; -kelib chiqishi; -energiya manbai. Joylashishi bo'yicha quruqlikdagilar: arktik tundra; boreal ignabargli o'rmonlar, aralash bargli o'rmonlar, chol, mo'tadil zonaning pampaslari; Alp (baland tog') tundra; qattiq bargli butalar subtropik chakalaklari; ...