Ekologiya fani va atrof - muhitni muhofaza qilishning asosiy prinsiplari

Reja: 1. Ekologiya fanining mohiyati va uni boshqa fanlar bilan bog'liqligi. 2. muhit, muvozanat va ekologik omillari. 3. Biosfera va noosfera haqida ma'lumot. 4. Fotosintez jarayoni va uning biosferadagi o'rni. Buguni kunda insoniyati xavf ostida koldiraetgan hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblanadi. Jamiyatning atrof-muhit bilan o'zaro buzilgan aloqasi keng jamoatchilik o'rtasida katta tashvish uygotmokda. Insonning tabiy boyliklaridan xaddan tashqari uzgarib bormokda. Urmonlar yukbulib, o'simlik va hayvon turlari kamaymokda, foydali kazilmalar tugab bormokda. Suv xavzalari va atmosfera havosining ifloslanishi, chiqindi moddalarining ortib borishi natijasida aholini ozik-ovqat bilan ta'minlash, energiya va chuchuk suv muammolari borgan sari murakkablashmokda. Keyingi 50-80 yillar davomida fan texnikaning keskin rivojlanishi, sanoat va transport tarmoqlarining tez suratlar bilan o'sishi, tabiiy boyliklardan (gaz, neft', kumir, ogir metallar) xaddan tashqari ko'p foydalanish, kurik erlarni uzlashtirish (yaylovlarni, tukay urmonlarni, botkokliklarni) qishloq xo'jaligida turli xildagi zaharli kimeviy moddalardan uzoq muddatda kur-kurona foydalanish kabi xollar ijtimoiy-iqtisodiy, ekolo- gik tangliklarni keltirib chikardi. Natijada tabiiy muhitda ekologik muvozanatni buzilishiga; ya'ni tuproq, suv, atmosfera havosini tabiiy tarkibi uzgarib turli darajadagi ifloslanishlarga olib kelmokda. Bu o'z navbatida tabiiy boyliklarni tubdan kamayishiga (Jarkok, Gazli yer osti boyliklarining tugashi), o'simlik va hayvonot turlarini kirilib ketishi hamda ba'zi bir hududlarda suv muammolarini keltirib chikarmokda (orol dengizi, Zarafshon daresi muammolari) masalan, 17-18 asrlar davomida 32 hayvon turi yukolgan bulsa, 19-20 asrga kelib 235 ta hayvon hamda 400 turdan ortik o'simlik turlari yukolib ketgan. 1960 yillarda orol dengizida Amudare, Sirdare va egingarchilik hisobiga xar yili 65 mld.m suv qo'yilgan bo'lib, uning suv maydoni 67 ming km tashkil kilgan. 1990 yilga kelib, uning maydoni 1,5 baroyuarga (40 ming km ) qo'yiladigan suv miqdori 10 barobarga (7-10 mlrd.m ) qisqardi. Buning natijasida 2 mln. gektardan ortik (tuz kumli) yaroksiz maydonlar vujudga kelib, xar yili atmosfera havosiga bu maydonlar- dan 100 mln. tonnadan ortik zaharli tuz va changlar kutarilib atrofmuhitni ifloslantirmokda. Atrof (tabiiy) muhitda vujudga keladigan barcha o'zgarishlarni va ularni tirik organizmlarga ta'siri to'g'risidagi muammolarni o'rganuvchi fan eKOLOGIYadir. ekologiya- grekcha so'z bo'lib, Oykos-uy logos-fan, ya'ni tirik organizmlarni urab turgan muhitni bir butun uy deyilsa (biosfera) shu muhitda vujudga keladigan barcha jaraenlarni ekologiya fani o'rganadi, ya'ni bu fan matematika, geologiya, biologiya, fizika, meteorologiya, tibbiet va boshqa fanlar bilan chambarchas bog'liqdir. ekologiya terminini birinchi bo'lib fanga 1866 yilda nemis olimi ernest Gekkel uzining Organizmlarning marfologiyasi nomli ilmiy asari orqali kiritadi. e. Gekkel uzining bu asarida tirik organizmlarning tashqi muhit bilan chambarchas bog'liqligi va o'zaro munosabatini batafsil asoslab beradi. Bu ta'limotni buyuk tabiatshunos olimlar J.B.Lomark, A.Gumbolt, A.N.Severcev va boshqa ...