Harorat va uni tirik organizmlarga ta'siri

Reja: harorat manbalari haqida. Sayyoramizning har xil mintaqalarida haroratni mavsumiy va sutkalik o'zgarishi. Poykimoterm va gomoyterm hayvonlar haqida. hayvonlar haroratini boshqarilishi. harorat optimumi va pessimumi. issiqlik sayyoradagi barcha tirik organizmlarni yashashi uchun eng muhim omildir. Uning manbasi asosan quyoshdir. hayvonlarda issiqlik omili boshqa omillar bilan birga ularni sutkalik va mavsumiy faolligini hosil qiladi. o'simliklarning rivojlanishida issiqlikning roli kattadir. issiqlik tropik mamlakatlarda, masalan, Gavay orollarida doimiyrok bo'lib, ekvatordan uzoqlashgan sari uni sutkalik va mavsumiy o'zgarishi yakkolrok farq kila boshlaydi. Shuning uchun har xil mintaqalarda havo harorati har xil bo'lib, undagi o'simliklar va hayvonlar usha joylardagi temperatura sharoitiga moslashadi. o'simliklarda tana harorati bulmay, ular harorat ta'siriga tanasida anatomo-morfologik va fiziologik o'zgarishlar orqali moslashadi, nokulay temperatura ta'siridan himoyalanadi. Sovuk joylarda (tundra) evolyutsion taraqqiyot jarayonida o'simliklar past buyli, tushalib usuvchi (kor ostida himoyalanadi) holda bo'ladi, issik joylarda barglar kam, mayda (saksovul), quyosh nurini qaytaruvchi okimtir tuk bilan koplangan, ildizlar chuqurga ketadi. Fiziologik moslashuv transpiratsiya (suvni parlatish) orqali boshqariladi. Sovuk joydagi o'simlik hujayralarida shakar tuplanishi orqali sovukdan himoyalanadilar. hayvonlarni harorat ta'siriga moslashuv terida yung, pat, yog modda yigilishi orqali sodir bo'ladi. Sovuk mamlakatlarda kapalaklar koramtir (quyosh nurini yutadi), issik joyda okimtir (nurni qaytaradi) rangga ega bo'ladi. Sovuk mamlakatlardagi bazi hayvonlarda yurak, buyrak, jigarlar issik mamlakatlarda yashovchi (shu turdagi) hayvonga nisbatan kattarok bo'lishi aniqlangan, chunki bu organlar modda almashinuvini kuchayishiga katnashishi kerak. Sovuk joyda yashovchi, masalan: sichkonlar sekin rivojlanganligi uchun ularni tanasi issik joydagilarga (uyda, omborxonalarda) karaganda kattarok bo'lishi aniqlangan. Poykiloterm (sovuk konli) va gomoyterm (issik konli) hayvonlar. Poykiloterm hayvonlarga kushlar va sutemizuvchi hayvonlardan boshqa xammasi kirib, ular tanasida tana haroratini boshqarish yaxshi utmaydi, ularning tansini harorati muhit haroratiga juda bog'liq. Gomoyterm hayvonlar organizmida esa tana haroratini boshqarish faol utadi. Sovuk konli hayvonlarda tana harorati terini rangi, strukturasi, xatti-harakatlari, muskul harakatini kuchayishi, tanada mavsumiy modda almashinuvini o'zgarishi kabilar orqali boshqariladi. Masalan: chigirtkalar uchganda tana harorati 30-370S bo'lgan, kaysiki bu davrda havo harorati 17-200S bo'lgan, Kavkaz togida muhit harorati 4-80S bo'lganda, uchayotgan arilarning tana harorati 38-400S ko'tarilgan. muhit harorati mavsumda keskin uzgarib turuvchi mintaqalarda hayvonlarni moslashuvi uzlarini tinim va faol holatlarini uzgartish orqali moslashganlar. Masalan: poliz kungizi, kora keskur kungizlarini tana haroratini mavsumiy o'zgarishini keltirish mumkin. Issik konli hayvonlarda tarixiy rivojlanish jarayonida ular organizmida biokimyoviy reaksiyalar jarayoni tufayli ko'p issiqlik ajralishga moslashgan. Issik konli hayvonlarda muhit harorati termoretseptorlarga ta'sir etadi, impuls markaziy nerv sistemasiga borib, modda almashinuv jarayonini utishiga ta'sir etadi. Issik konlilarda kimyoviy va fizikaviy termoregulyatsiya bo'ladi. Fizikaviy termoregulyatsiya terilari (pat, yung, yog kavati), ter bezlari ...