Geografik determinizm

GEOGRAFIK DETERMINIZM Ijtimoiy falsafaga doyr fikrlar rivojida o'ziga xos ahamiyatga era ta'limotlardan biri geografik determinizmdir. Ushbu yo'nalish vakillari jamiyatni tahlil qilishda tabiiy muhitning ustivorligiga tayanadilar. «Tabiat» tushunchasini an'anaviy ravishda keng va tor ma'noda talqin etish mumkin. Birinchi holda bu tushuncha bizni urab turgan jamiki borliqni, butun dunyoni uning barcha voqea va xdsisalari bilan: «cheksiz uzgarmas materik bulaqlardan tortib kosmik tizim va hayvonot olami hamda ijtimoiy xdyotni» o'ziga kamrab oladi. Albatta, bunday tushunishda jamiyat va tabiatni bir-biriga qarama-qarshi kuyish mantikan noto'g'ri. Agar tabiat barcha borliqni, vokelikni o'ziga kamrab olsa, unda inson x,am, jamiyat ham tabiatning bir bo'lagi x,isoblanadi. Agar biz «tabiat tushunchasini» tor ma'noda, ya'ni borliq, butun dunyo ma'nosida emas balki inson va jamiyatni urab turgan tabiiy geografik xdsisa sifatida talqin kilsak unda bu tushuncha butunlay boshqa ma'no kasb etadi. Bu xdlda tabiat deganda inson yashashi uchun yaratilgan jamiyatdan tashsari mavjud butun moddiy dunyo tushuniladi. Bu tabiiy sharoitlar o'ziga quyidagi komponentlarni oladi: 1) iqlim; 2) joyning tuzilishi; 3) yerning xrsildorlik darajasi; 4) o'simlik va xdyvonlar; 5) foydali kazilmalar va boshqa xom ashyo manbalarining mavjudligi; 6) suv resurslari va boshqalar. Geografik muuit deganda-tor ma'noda o'ziga tabiatning jamiyat xdyotiga, avvalam bor, ishlab chikdrish jarayoni amalga oshadigan qismini uzida mujassamlashtirgan muhit tushuniladi. O'rab turgan muhitni kengrok; ma'noda tushuntirish uchun xilma-xil tushunchalar taqlif etilgan va etilmokda: «biogeosfera», «geobiosfera», «vitasfera» (login tilida «vita» - xayet), «ekosfera», «landshaftnaya sfera» va boshqalar. Ijtimoiy taraqqiyotda jamiyatni urab turgan tabiiy borliqning ahamiyati va mohiyatining muhimligi faylasuflar tomonidan allakachon isbotlab berilgan. Jamiyat hayotida tabiatning roli haqida Lao-szi, Konfutsiy, Demokrit, Gippokrat, Platon, Aristotel, Farabi, Ibn Sina, Ibn Xaldun, Jan Voden va boshkd faylasuflar juda ko'p gapirganlar va yozganlar. Lao-szi yozgan edi: «Inson uchun namuna yerdir. Yer uchun namuna osmondir. Osmon uchun namuna yuldir (Dao)». Iul uchun (Dao) namuna o'z-uzidan ruy beruvchi tabiiylik». Markaziy Osiyolik mutafakkir Beruniy fikrlariga ko'ra «Odamlar tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo'lishi faqatgina nasablariga bog'liq emas, balki tuproq, suv, havo va yer(yashayotgan joy)larning turlicha ekanligidan hamdir xatto tillarning turlichaligi ham geografik shartlarga bog'liq». Jan Voden ta'kidlashicha, xususan, jamiyat inson xoxishidan tashqarida tabiiy ravishda tabiat qonunlariga buysungan x;olda shaqllanadi va rivojlanadi. Geografik diterminizmning nazariy asosi va bunyodga kelishi franso'z faylasufi Sharl Monteskye (1689-1755) nomi bilan bog'liq,. U shunday deb yozgan edi: «iqlim xukumronligi barcha hukmronlikdan ustundir», «issik; iqlim xalqlari kariyalardek suyet, sovuk^ xalqlari esa yoshlardek harakatchandir» va xokazo. Birok u vaqt utishi bilan ijtimoiy faktrlarning ham ta'siri kuchayishini ham inkor yetmagan: «yovvoyilarni deyarli xar doim tabiat va iqlim ...