Falsafiy kategoriyalar

Mavjudlik, o'zgarish, boKliklikning asosiy shakllari. Falsafiy kategoriyalar Reja: 1. Mavjudlik, o'zgarish va o'zaro aloqadorlik namoyon bo'lishining asosiy tamoyillari. 2. Falsafiy kategoriyalar tizimi, ularning mazmuni. 3. Falsafa kategoriyalari o'rtasidagi boKlanishlar va ularning hozirgi davrda namoyon bo'lishi. 4. Yoshlar tarbiyasida falsafiy kategoriyalar tuKrisidagi bilimlarning ahamiyati. Xar qanday fanning o'ziga xos qonunlari va asosiy tushunchalari bo'ladi. Masalan, fizikada fizik qonunlar, oKirlik, tezlik, kuch kabi tushunchalarga juda ko'p duch kelish mumkin. Ularning aksariyati bu fan tarixida chuqur iz koldirgan mashxur olimlarnining nomi bilan boKlangan. Masalan, fizikada Nyuton, Faradey, Avagadro va xokazo. Matematikani esa Pifagor, al-Xorazmiy, Karl Gausning qonunlarisiz tasavvur qilish qiyin. Xuddi shunday falsafaning fanlik maqomini belgilaydigan asosiy tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi xam bor. Ularni o'rganishdan avval, qonun va kategoriya tushunchalarining mazmunini aniklab olish zarur. an'anaviy tavsiflarga ko'ra, «Јonun» falsafiy kategoriya sifatida narsa va hodisalar rivojlanishi jarayonidagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, doimiy takrorlanib turuvchi, ichki o'zaro boKlanishlar, aloqalar, munosabatlarning mantikiy ifodasi ekanligini ko'rib utdik. Endi kategoriyalarning mohiyati va mazmuni bilan qisqa tanishaylik. Kategoriya o'zi nima? Bu so'z qadimgi yunon tilidan olingan bo'lib: «izoxlash», «tushuntirish», «ko'rsatish», degan manolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik qadimgi davrlardanok ilmiy tadqiqot yo'nalishiga aylangan. Falsafa tarixida ularni birinchi bo'lib, Arastu ta'riflab bergan. U uzining «Kategoriyalar» degan asarida ularni obyektiv vokelikning umumlashgan inkosi sifatida karab, turkumlashtirishga harakat kilgan. Xususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», «urin», «vaqt», «holat», «mavke», «harakat», «azob-ukubat». Bu turkumlashtirish, o'z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo'lgan. Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini xam izoxlagan. Umuman, kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida o'rganishni aynan Arastu boshlab berganligi etirof kilinadi. Malumki, ungacha Yunonistonda kuprok politika va ritorika (notiklik san'ati) fanlari sistemalashgan, yani fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki usha davrda kushinni, mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutq madaniyati sirlarini bilish katta ahamiyatga ega bo'lgan. Ammo usha davrlarda falsafaning qonunlari, kategoriyalari va asosiy tayanch tushunchalari muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon qilingan bilimlar sistemasi sifatida shakllantirilmagan edi. Xatto Yunonistonning mashxur olimi va mutafakkiri Sukrotni xam ana shunday, xali guyoki shakllanmagan fan bilan shuKullangani va yoshlarni bu ilm yo'liga boshlab, ularning notuKri tarbiyasiga sabab bo'lganlikda ayblagan xam edilar. Bu xol Sukrotning buyuk shogirdi Arastuning mazkur fanni aniq sistema tarzida ifodalashga kirishishi uchun turtki bo'lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini birinchi marta sistemalashtirgan, ta'riflagan va falsafani fan darajasiga kutargan. ¤sha davrdan boshlab falsafa o'z qonunlari, tamoyillari, kategorial tushunchalariga ega bo'lgan fanga aylangan. sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va ibn Sinolar xam ...