Falsafa-inson hayoti va ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili

Falsafa-inson hayoti va ijtimoiy araqqiyotning muhim omili Ko'p asrlik tarixning shohidlik berishiga qaraganda, falsafa, bu - madaniyat va sivilizatsiyaning abadiy yo'ldoshidir. Falsafiy tafakkur unga qulay sharoit tug'ilgandagina vujudga keladi. Madaniyat, sivilizatsiya va falsafiy fikr deyarli bir vaqtning o'zida, yani bizning eramizdan oldin VII-VI asrlarda Qadimiy Misr, Vaviloniya, Mesopotamiya, Qadimgi Hindiston, Xitoy, Yunoniston va Markaziy Osiyoda vujudga keldi. Falsafaning shakllanishida inson zotining jo'shqin rivoji nihoyatda muhim sabab, mustahkam zamin bo'lib xizmat qildi, yani o'sha vaqtdagi qadimiy shaharlar, davlatlarning tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy rivojlanishi oqibatida tug'ilgan muammolarni hal etish zaruratini taqozo qildi. Tabiiyki, bu zaruratning amalga oshirilishida o'sha davrda yashab-ijod etgan, jahonga mashhur olim va faylasuflardan Fales, Anaksemen, Anaksimandr, Geraklit, Pifagor, Platon, Aristotel va b. lar asarlarining shuningdek, «Avesto»ning xizmatlari beqiyos darajada yuksak bo'ldi. Yunon xalqining faxri va keyinchalik butun jahon ahli madaniyati hamda sivilizatsiyasining bebaho mulkiga aylangan falsafiy fikrning vujudga kelishi va rivojlanishi ana shu allomalarning nomi hamda ijodiy faoliyatlari bilan bevosita bog'liqdir. Ibtidoiy holatdan sivilizatsiyaga o'tish Inson hayotida va jamiyat taraqqiyotida jiddiy sifat o'zgarishlarining sodir bo'lishga olib keldi. Bu esa Insonning o'zida va jamiyatda tubdan o'zgarish yuzaga keldi, degan manoni anglatardi. Dehqonchilik paydo bo'ldi; bundan ko'zlangan asosiy maqsad yerga ishlov berib, zarur miqdorda mahsulot etishtirish edi. Shu tariqa xo'jalik faoliyatini tegishli miqyosda olib borish yo'lga qo'yiladi. Ertangi kun haqida tasavvur tug'iladi, uning muvaffaqiyatli o'tishi bugungi kunga bog'liqdir. Shu bilan birga empirik bilim, malaka, o'quv, bilishga intilish, tabiatdagi hodisalarni anglash, tushunish, tushuntirish va o'z mehnati natijalarini oldindan ko'ra bilishga ehtiyoj tobora orta boradi. Bu jarayonlarni tashkil etish va boshqarish urf-odatlar, qonunlar hamda din tomonidan amalga oshiriladi. Huquqni ijtimoiy institut sifatida aslo ideallashtirmagan holda, shuni takidlash joizki, u aslida jamiyatning birligi, barqarorligini, ijtimoiy-siyosiy tartibot, odamlarning oqilona xulq-atvorini ta'minlamog'i, mavjud ixtiloflarini bartaraf qilishi lozim edi. Bunga erishishda qadimgi yunon faylasuflari qarashlarining ahamiyati ancha salmoqli bo'ldi. Ular Milet maktabidan boshlab, tabiiy qonunlarning zarurligini anglab etadilar; negaki bu qonunlar muvozanatni qaror toptiradi; ular uning odillik bilan bog'liqligini ta'minlash zarurligini ilgari suradilar. Mifologiya va din odamlarning xulq-atvori hamda ongiga, shu jumladan falsafiy fikrga ham o'z ta'sirini saqlab qolgandi. Bu, xususan, bizning eramizgacha ikki ming yil oldingi Qadimiy Hind adabiy yodgorligi Rigvedaga, bizning eramizdan oldingi XII-VI asrlardagi Xitoy O'zgarishlar kitobiga, bizning eramizdan oldingi VI asrdagi buyuk epos «Avesto»ga ham taalluqli edi. Eng muhimi shundan iboratki, Qadimiy yunon faylasuflari ongni qaytarilishi mumkin bo'lmagan kuch, deb hisoblashgan, me'yoridagi xulq atvor Inson va jamiyat mavjudligining asosi, deb takidlashgan. Qadimgi yunonlar qonun, huquq va odillik mohiyatini qanchalik chuqur anglaganliklarini Suqrotning olijanob ...