Toponimika

Toponimika Reja: Toponimik atamalar va tushunchalar Toponimikaning rivojlanish tarixidan Geografik nomlarning oddiy so'zlarga aylanishi (detoponimizatsiya) Geografik nomlarning ma'nosi haqida Har bir fanni, shu jumladan toponimikani ham puxta o'rganish uchun uning atama va tushunchalarini bilish zarur. Toponimikaning o'ziga xos atama va tushunchalari mavjud. Bularning eng muhimlari quyidagilar: Abbreviatsiya - geografik nomlarning qisqartirilgan shakli: XXR, AQSH, MAR, BAM, Donbass, Kuzbass, RF va boshqalar. Antonim nomlar - bir - biriga teskari ma'noli geografik nomlar: Oqdaryo - Qoradaryo, Kungay Olatog'i - Terskay Olatog'i, Yuqori Chirchiq - Quyi Chirchiq, Oqtog' - Qoratog' va boshqalar. Antroponim nomlar - kishilarning ismi, familiyasi, taxallusi, laqamidan olingan nomlar: Navoiy shahri, Beruniy tumani, Iskandarko'l, Vashington shahri, Suxe - Bator, Pushkino shahri, Amir Temur ko'chasi. Arealli nomlar - bir xil qo'shimcha yoki topoterminlar ishtirokida yasalgan geografik nomlar joylashgan hududdagi toponimlar: kent, tepa, qo'rg'on va boshqa terminlar ishtirokida yasalgan nomlar tarqalgan hudud. Masalan: Toshkent viloyatida kent termini yordamida yasalgan nomlar ko'p: Alimkent, G'azalkent, Toshkent, Parkent, Zarkent va boshqalar. Birlamchi va ikkilamchi nomlar - Birlamchi nomlar asl nomlar. Ikkilamchi nomlar nom ko'chishidan hosil bo'ladi. Masalan: Chirchiq daryosi, Chirchiq shahri. Nom daryo nomidan shaharga ko'chgan. Detoponimizatsiya - geografik nomlarning terminlarga, oddiy turdosh otlarga aylanishi: Geyzer bulog'i nomidan geyzer termini, Vulkan oroli nomidan vulqon termini, Karst rayoni nomidan karst termini hosil bo'lgan va h.k. Dromonim - yo'llar bilan bog'liq nomlar: Yangiyo'l, Buyuk Ipak yo'li, Toshkent - Termiz yo'li. Ekzonim - yozilishi va talaffuzi odat (traditsion) bo'lib qolgan geografik nomlar. Etnonim nomlar - xalqlar, qabilalar, urug'lar nomidan kelib chiqqan geografik nomlar: Malik, Bo'ka, Turkqishloq, Sergeli, O'zbekiston. Gibrid nomlar - turli qismlari turli tildagi so'zlardan iborat bo'lgan murakkab geografik nomlar: Ko'hitangtog', Gugurttog, Taxtapul. Gidronim - okean, dengiz, ko'l, daryo, soy, buloq, quduqlarning nomi: Sirdaryo, Uchquduq, Qorako'l, G'ovasoy, Volga, Chirchiq va boshqalar. Gidronimlarning ayrim turlari ham mavjud: potamonim - daryolar, soylar, irmoqlar, kanallarning nomlari; limnonim - ko'llar, buloqlar, hovuzlar va quduqlarning nomlari; pelagonim - okeanlar, dengizlar va qo'ltiq (ko'rfaz) lar nomlari. Indikator (toponimikada) - toponimlarni hosil qiluvchi mahalliy geografik terminlar: qum, tepa, qo'rg'on, daryo, suv , kent va boshqalar. Makrotoponimlar - ko'pchilikka ma'lum bo'lgan, tez - tez tilga olinadigan yirik nomlar: Yevropa, Osiyo, Tyanshan, Tinch okean, Sibir va boshqalar. Memorial nomlar - buyuk kishilar nomi, yirik voqealar bilan bog'liq bo'lgan nomlar: Navoiy, Beruniy, Vashington, Pushkin, Magellan, G'alaba cho'qqisi va boshqalar. Metafora atamalar(terminlar): bo'g'iz, bo'yin, og'iz, etak, lab, tirsak, quloq va boshqalar. Ayrim adabiyotlarda anatomik terminlar deyiladi. Metaforik nomlar - ko'chma ma'noda ishlatiladigan ta'rixiy, o'xshatma nomlar: Odamtosh, Qo'ytosh, Qirqqiz, ...