Geotizimlar va ularning pog'onasimonligi

Geotizimlar va ularning pog'onasimonligi 10-sinf Geeografiya darsligi asosida 9 §-mavzu Reja: 2 3 Geotizim tushunchasi 1 Geotizimlarning modda va energiya almashinuvi xususiyati Landshaft 1963-yilda akademik V. B. Sochava tomonidan geotizim tushunchasi fanga kiritildi va ta'limoti yaratildi. Bu tushuncha geografiyaning obyektini aniqroq va mukammalroq ta'riflashi barcha tomonidan e'tirof etildi. Hozirgi paytda geografik tadqiqotlarda tizimlar haqidagi ta'limotga amal qilinadi va o'rganish obyekti tizim deb qaraladi. Yer yuzasidagi komponentlari bir-biri bilan tizimli aloqada bo'lgan hamda ma'lum yaxlitlik sifatida fazo qobig'i va kishilik jamiyati bilan o'zaro ta'sirda bo'ladigan barcha o'lchamdagi makon. Yaxlit bo'lish bilan birga, kichik tizimlarga bo'linadigan bu tizimlar sayyoraning yuzasini to'liq qamrab oladi, shu bilan bir qatorda uning bir bo'lagi sifatida uncha katta bo'lmagan makonda mustaqil mavjud bo'ladi va maxsus faoliyatni bajaradi. Geotizim insonning haqiqiy yashash muhiti, xo'jalik faoliyati bevosita yoki bilvosita ta'sir etadigan tabiiy, tabiiy-antropogen (o'zgartirilgan tabiiy) yoki antropogenlashgan (inson tomonidan kuchli o'zgartirilgan) hududiy tizim sifatida namoyon bo'ladi. Geotizimdagi modda va energiyaning harakati uning tarkibiy qismlarini - kichikroq geotizimlarni va tabiat komponentlarini hamda antropogen obyektlarini bog'lab turadi hamda bir butunligini ta'minlaydi. Geotizimlarning modda va energiya almashinuvi xususiyatiga ko'ra ikki turi ajratiladi: A) B) Modda va energiya almashinuvi chegarasidan tashqariga chiqmaydigan yopiq geotizimlar. Masalan, geografik qobiq; Modda va energiya almashinuvi chegarasidan tashqariga chiqadigan ochiq geotizimlar. Masalan, landshaftlar. Geotizimlarning ko'lamiga, ya'ni katta-kichikligiga qarab V. B. Sochava sayyoraviy, regional, topologik darajalarini ajratadi. Landshaft nemischa so'z bo'lib, (land-yer va schaft - o'zaro aloqadorlik va bog'liqlikni aks ettiruvchi suffiks), umumadabiy tilda manzara, joyning ko'rinishi ma'nolarini anglatadi. Joy - o'zaro bog'liq va o'xshash urochishelarning mujassamligidan iborat geotizim. Landshaftlarning joylarga tabaqalanishida relyef asosiy ahamiyatga ega. Ushbu joylar guruhi uchun grunt suvlarining yer betiga yaqin joylashishi, tuproq hosil bo'lishida ularning faol qatnashishi, asosan, gidromorf, ya'ni allyuvial tuproqlar rivojlanishi, namsevar o'simliklarning tarqalishiga sabab bo'ladi. Urochishe relyefning mezoshaklida joylashgan bo'lib, kelib chiqishi va rivojlanishi jihatdan uzviy bog'liq bo'lgan fatsiyalardan iborat geotizimdir. Fatsiya Fatsiya - (lotincha facies - tashqi qiyofa ma'nosini anglatadi) tog' jinslarning litologik tarkibi bir xil, relyef tuzilishi, namlanishi bir xil, mikroiqlimi, tuproqlari, o'simlik va hayvonot dunyosi bir xil, ya'ni uni hosil qiluvchi komponentlariga xos bo'lgan belgilari bir xilligi bilan tavsiflanadigan eng oddiy tuzilgan va eng kichik geotizimdir. Fatsiyalar relyefning mikroshakllariga to'g'ri keladi. Masalan, jarlarning ichi, pastqamliklarning tubi fatsiyalari. Geotizimlarning bir xil tabiiy sharoitga ega ekanligi, ularni ilmiy va amaliy jihatdan o'rganish muhim ekanligini ko'rsatadi. Chunki, ularning o'zgaruvchanligi, rivojlanishi, resurslarning joylashuvi, mahsuldorlik va boshqa xususiyatlarini tadqiq qilish ...