Hududiy majmualar va urbanizatsiya

Hududiy majmualar va urbanizatsiya Reja: 1. Shaharlar -hududiy mehnat taqsimotining natijasi. 2. Shaharlarning vujudga kelish omillari va joylanishi. 3. Ishlab chiqarishni joylashtirishda shaharlarning roli. 4. Shaharlarning rayon va majmua hosil qilish funksiyasi. Ma'lumki, shaharlar ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan. dehqonchilikdan hunarmandchilik va savdoning ajralib chiqishi ushbu vazifa bilan shug'ullanuvchi maxsus aholi manzilgohlarining paydo bo'lishiga sabab bo'lgan. Ular tovar ayirboshlash va vositachi markaz sifatida qulay geografik joyda rivojlanib borgan. Shaharlar dastlab davlat maqomiga teng bo'lgan (polis-shaharlar: Afina, Rim, Bog'dod, Konstantinopolg' yoki Vizantiya). O'zimizning qlkamiz taraqqiyotini ham Buxoro-Samarqand «musobaqasisiz», Toshkent, qqon, Xiva, kabi qadimiy markazlarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shaharlarning keyingi rivojlanishi yana o'sha ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining kengayishi bilan bog'liq bo'lgan. Ularning jamiyat va ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish hamda boshqarishdagi ahamiyati ayniqsa XIX-XX asrlarda kuchaydi. Hozirgi davrda shaharlar qishloq xo'jaligi bilan bog'liq bo'lmagan aholining yashash joyi hisoblanadi. Iqtisodiy jihatdan ular sanoat, transport, ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan esa fan-texnika, aholiga xizmat ko'rsatish markazidir. Shuningdek, shaharlarning siyosiy ahamiyati ham katta. Shaharlarning ishlab chiqarishni hududiy shakli sifatida yuqori darajadagi mujassamlashuvga ega. Ularning katta-kichikligi va funksiyasi, ya'ni bajaradigan vazifasi ham aynan ishlab chiqarishning joylanishga va ixtisoslashuvi bilan bog'liq. Rivojlangan mamlakatlarda bozor munosabatlarining shakllanishida shaharlar muhim rol qynagan. Ularning bozor infrastrukturasi, bank-moliya markazi ekanligi ham ma'lum. Bunday davlatlarda urbanizatsiya darajasi juda yuqori-o'atto 90%dan oshadi. Demak, ularni to'la shaharlashgan mamlakatlar, deb atalsa xato bo'lmaydi. Odatda, 75-90 % shahar aholisiga ega bo'lgan davlatlar milliy iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlangan, industrial yo'nalishli mamlakatlar hisoblanadi. Agar bu ko'rsatkich taxminan 50-75% bo'lsa, bunday davlatlar iqtisodiyoti ham rivojlangan va xo'jalik tuzilmasi industrial-agrar bo'ladi; 30-50 %-li esa esa rivojlanayotgan agrar-industrial, 30%-dan pasti iqtisodiyoti zaif agrar davlatdir Shaharlarning ikki asosiy funksiyasi bor: shahar hosil qiluvchi va shaharga xizmat qiluvchi. Har ikkalasi ham ishlab chiqarish tarmoqlarining joylashuvi, mujassamlashuvi bilan bog'liq. Masalan, shahar hosil qiluvchi funksiyaga tashqi transport, sanoat, fan-texnika, turizm, dam olish va xoka'zolar, ikkinchisiga ichki yo'lovchi transporti, shahar aholisiga xizmat ko'rsatuvchi tarmoqlar kiradi. Demak, birinchisining ahamiyati asosan tashqariga, ikkichisi-ichkariga qaratilgan bo'ladi. Shaharlarning vujudga kelishi va joylanishiga turli omillar ta'sir ko'rsatadi. Bular eng avvalo ishlab chiqarish tarmoqlaridir. Masalan, dastavval shaharlar hunarmandchilik va savdo tarmog'larini joylashtirish asosida vujudga kelgan. Keyinchalik, mayda va «katta» sanoat, turli xil transport, fan-texnika kabilar shaharlar rivojlanishiga ta'sir etgan. Qadimda shaharlar karvon yo'llari, kema qatnaydigan va sug'orma dehqonchilik qilish imkoniyatini beradigan daryo bqylarida, tepaliklarda, muhim harbiy-strategik mavqega ega bo'lgan joylarda qurilgan. Hozirgi kunda ular har xil qazilma boylik konlari, dam olish maskanlari, universitet, ilmu-fan, bank-moliya tizimi asosida ham tashkil bo'lmoqdalar ...