Odam (Janubiy Amerika)

Odam Reja: Kusko shahri atrofida yashovchi indeets-kechua (avtor fotosi). Territorial farqlari va tabiiy-geografik rayonlashtirish Amazoniya Gviana tog'ligi va gviana pasttekisligi Braziliya tog'ligi Patagoniya platosi Janubiy Amerikada aholi kam va juda notekis joylashgan. Matyorikning faqat chekka qismlarida, asosan Atlantika okeani sohillarida va And tog'larining ayrim rayonlarida aholi zich o'rnashgan. Shu bilan birga ichki rayonlarda, masalan, o'rmon bilan qoplangan Amazonka pasttekisligida aholi deyarli butunlay yo'q. Janubiy Amerikaning tub joy aholisi bo'lgan indeetslarning qaerdan kelganligi masalasida uzoq vaqtgacha fikrlar turlicha bo'lgan. Janubiy Amerikaga Osiyodan mongoloidlar eramizdan taxminan 20-30 ming yil ilgari Shimoliy Amerika orqali kelib o'rnashgan, degan qarash eng keng tarqalgan. Lekin, bazi bir olimlar Janubiy Amerika indeets xalqlari bilan Okeaniya xalqlarining bazi bir antropologik o'xshashliklariga (burnining yapaloqligi, sochining to'lqinsimonligi, soqolining qalinligi) va ularda bir xil mehnat qurollari borligiga asoslanib, aholi Janubiy Amerikaga Tinch okean orollaridan kelib o'rnashgan, degan fikrni aytadilar. Biroq, bu fikr tarafdorlari ozchilikni tashkil etadi. Ko'pchilik olimlar Janubiy Amerika sohilida okeaniyaliklar belgilarining mavjudligini bu epra Osiyoning shimoli-sharqi va Shimoliy Amerika orqali mongoloid xalqlar bilan birga Okeaniya irqining vakillari ham kirib kelishi mumkin deb tushuntirishadi. Janubiy Amerika indeetslarining hozirgi vaqtdagi soni, oqlar hukmronlik qilgan vaqtda juda qisqargan bo'lishiga qaramay, Shimoliy Amerikadagidan ancha ko'p. Bazi bir mamlakatlarda indeetslar hozirgi vaqtga qadar ham aholining anchagina protsentini tashkil etadi. Peru, Ekvador va Boliviyada indeetslar aholining yarmiga yaqinini tashkil etadi, bazi o'lkalarda esa ular ko'pchilikni tashkil qiladi. Paragvay aholisining katta qismi kelib chiqishiga ko'ra indeetslardir, Kolumbiyada ham indeetslar ko'p. Argentina, Urugvay va Chilida indeetslar mustamlakachilikning dastlabki davridayoq deyarli butunlay qirib tashlangan edi, hozir bu mamlakatlarda ular juda kam. Braziliyada ham indeets aholisi to'xtovsiz kamayib bormoqda. Umuman olganda, Janubiy Amerika indeetslari hali juda zaif o'rganilgan va hozirga qadar ularning etarli darajada ilmiy hamda yagona klassifikatsiyasi yo'q. Janubiy Amerikaning barcha indeets aholisi antropologik jihatdan bir xil va Shimoliy Amerika indeetslariga yaqin turadi. Indeets xalqlarining tillariga ko'ra klassifikatsiyasi yaxshiroq ishlangan. Biroq bu masalada ham qabul qilingan bir xil fikr yo'q, chunki Janubiy Amerika indeetslarining tili juda xilma-xil va ulardan ko'pi shun-chalik o'ziga xos tilga egaki, ularni til oilasi yoki gruppasiga birlashtirish mumkin emas. Bundan tashqari, ilgari materikda keng tarqalgan til oilalari va ayrim tillar hozir deyarli yoki butunlay yo'qoldi, chunki bu tillarda so'zlashuvchi xalqlar evropaliklar mustamlakachiligi natijasida o'lib bitdn. Boshqalardan ajralgan holda yashovchn ko'pgina indeets elatlari va xalqlari tillari hozirgi vaqtga qadarli ham deyarli o'rganilmay qolib kelmoqda. Janubiy Amerikaning tubjoy aholisi evropaliklar mustamlakachiligi boshlanishi oldidan rivojlanish darajasiga ko'ra ikkita katta gruppaga bo'linar edi. Bu tafovutlar muayyan darajada hozirgi ...