O'rta Osiyo hayvonot dunyosi

7-sinf geografiya darsligi asosida 29-mavzu: O'rta Osiyoning tabiiy sharoiti xilma-xil bo'lganligi tufayli uning hayvonot dunyosi ham o'ziga xos va rang-barangdir. O'rta Osiyo hayvonlari chalacho'llarda, cho'llarda, tog'oldi va tog'lar oralig'idagi tekisliklarda, tog'larda hamda suv havzalarida yashaydi. Chalacho'llarning hayvonot dunyosi mavsumlar bo'yicha o'zgarib turadi. Yozda janubdan issiqsevar hayvonlar, ya'ni kaltakesaklar va ayrim qushlar (to'rg'ay, loyxo'rak) kirib kelib, chalacho'llarning ichkari qismlariga yetib boradi. Kaltakesaklar bu yerlarga moslashib, rangini o'zgartiradi. Qish juda sovuq bo'lganligi tufayli yozda kelgan hayvonlar janubga yana qaytib ketadi, ko'p hayvonlar (qo'shoyoq va boshqalar) uyquga ketadi, qishga oziq-ovqat yig'uvchi turli xil sichqonlar va kalamushlar inlariga kirib ketadi. Shimoldan qishda punochka, oq kaklik, qutb boyqushi uchib keladi. Bulardan tashqari, qishda bu yerlarda chopqir hayvonlardan oqquyruq ham yashaydi. Bu yerda eng ko'p tarqalgan hayvon turi yumronqoziqlardir. Yumronqoziq bilan birga, chalacho'llarda qo'shoyoqlar, cho'l olasichqoni, dala sichqoni, qum sichqoni, kalamush va ko'rsichqon ham tarqalgan. Chalacho'llarning o'zlashtirilmagan joylarida, Betpaqdala, Orolbo'yi, Shimoliy Ustyurt, To'rg'ay o'lkasi, Balxashbo'yida tuyoqli hayvonlar: oqquyruq, jayron, yovvoyi qo'y, morxo'r, qulon va boshqalar yashaydi (21- rasm). Hasharotlardan chayon, qoraqurt va boshqa o'rgimchaksimonlar ko'p. Chalacho'llardagi hayvonot olami issiqqa va suvsizlikka turlicha moslashgan. Ba'zilari, umuman, suv ichmaydi, ba'zilari kechasi hayot kechiradi, ba'zilari salqin joylarda yashaydi, ba'zilari ildizlarni yeb, undagi suv bilan qanoatlanadi. Sudralib yuruvchilardan toshbaqa va kaltakesak nihoyatda ko'p. Kaltakesaklardan dumaloqbosh kaltakesak, qum kaltakesagi, echkemar, agama kaltakesagi yashaydi. Ilonlardan bo'g'ma ilon, o'qilon, zaharli charxilon va ko'lvorilon, ko'zoynakli ilonlar ko'p. Yirtqich hayvonlardan tulki, chiyabo'ri, qum mushugi va boshqalar yashaydi. Qizilqumdagi saksovulzorlarda Buxoro kiyigi - xongul bor. Qushlardan saksovul to'rg'ayi, cho'l moyquti, cho'l qarg'asi, cho'l qarqunog'i, saksovul chumchug'i va boshqalar uchraydi. Tog' hayvonlari balandlik mintaqalariga bog'liq holda tarqalgan. Chalacho'l balandlik mintaqasining hayvonot dunyosi chalacho'l hayvonot dunyosi bilan bir xil (kemiruvchilar, yirtqichlar). Tog' quruq cho'llarida tulki, bo'ri, jayron, sirtlon yashaydi, ammo bu mintaqada cho'lga xos bo'lgan hayvonlar (qo'shoyoq, qum sichqoni, ingichka barmoqli yumronqoziq) uchramaydi. Keng bargli o'rmonlarda jayron, ayiq, to'ng'iz, bo'rsiq uchraydi. To'ng'iz, asosan, daryo bo'ylarida ko'proq tarqalgan. Bu mintaqada qushlardan jannat hasharotxo'ri, kabutar, mayqut, oq boshli sa'va, bulbul va boshqalar bor. Ignabargli o'rmonlarda elik (kiyik), Jung'oriya Olatovida maral (bug'u), yirtqich hayvonlardan silovsin, O'rta Osiyo latchasi, ayiq, manul (Yettisuvda) uchraydi. Archazorlarda o'rmon sichqonlari, tog' sichqonlari, qushlardan boltatumshuq, tog' sariq chumchug'i, chittak va tog' kakligi mavjud. Baland tog' yaylovlarida (subalp va alp mintaqasi) tog' takasi, tog' kiyigi, tog' qo'yi (arxar), qor qoploni, kemiruvchilardan sug'ur tarqalgan. Qushlardan Himolay qorakurkasi, tog' zog'chasi, tog' to'rg'ayi, alp chumchuqsimon qushi va boltayutar tarqalgan. To'qay hayvonlari Sirdaryo, Amudaryo, Ili, Chu va boshqa daryolar qayirlaridagi to'qaylarda va ...