Osiyo ichki suvlari

MUSTAQIL IShI MAVZU: Osiyo ichki suvlari RYeJA: OSIYoNING IChKI SUVLARI TARQALIShI TO'YINISh TIPLARI 2. YeR USTI SUVLARI SARFI 3. OSIYo KO'LLARI 4. YeR OSTI SUVLARI Dapyolapi. Ociyoda uzyn daryolarning mavjudligi quruqlik maydo-nining g'oyat kattaligi bilan bog'liqdir. Ayni vaqtda materikning iqlimi turli joylarda turlicha bo'lganligidan daryolar rejimi va ularning to'yinish tiplari xilma-xildir, Osiyo yillik oqim o'rtacha xajmining kattaligi jihatidan boshqa materiklar orasida birinchi urinni egallaydi. Bu materikning yer yuzasidan okeanlarga xar yili 12850 km3 suv oqib tushadi, bu miqdor dunyo o'rtacha yillik oqimining 13 qismiga yaqinni tashkil etadi Asosiy suvayirg'ichlarning katta kismi tog' tizmalariga to'g'ri keladi, lekin ularning ayrim qismlari Mongoliya, Jungoriyaning baland tekisliklari va Markaziy Tibetning togliklari orqali utadi Ana shu sababga ko'ra Osiyoning okeanlarga kuyiluvchy barcha yirik daryo lari Osiyoning ichki kismidagi balandliklardan uning chekkalariga to­mov radial ravishda tarmoqlangan. Ichki oqim oblastlarining daryolari nisbatan kichik daryolar bu-lib, irmoklari sistemasi unchalik tarmoqlanib kyetmagan, ularning oqimi kichik, doimiy emas. Shu sababli bu oblastlar aholisi turmushi-da yer osti suvlari ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. aholi yashaydigan punktlarning katta-kichikligi kupincha buloklar debiti (suv miqdori) ga bog'liq. Tropik chul iqlimli Arabiston yarim orolining ichki oqim ob-lastlari uchun hatto yuqori kismida xam doimiy oqimga ega bo'lmagan vaqtli suv oqimlari (vodiylar) xarakterlidir. Jala yoqqanda vodiy-larda sellar vujudga kelishi mumkin. Sellar uzoqq.a bormaydi, lekin qurilishlarni vayron qilib, ekinlarni bosib ketib, juda katta talo-fot keltiradi. Arabistonning yirik vodiylari yuzlab kilometrga chuzilib, yarim orolni asosiy nishab bo'yicha g'arbdan-sharqka va janubi-g'arbdan shimoli-sharqka tomon kesib utadi hamda soxilga bir oz etmasdan tugaydi. Sahroi Kabirdagi kabi bu yerdagi vodiylar xam pleystotsen epo-xasida doimiy okar suvlarga ega bo'lgan. hozirgi relefda aniq, namoyon bo'lgan terrasalar, shuningdek, vodiylarning ayrim qismlarida yaxshi saqlanib qolgan o'zanlar ana shundan dalolat beradi. Arabiston yarim orolida doimiy oqimga ega bo'lgan yagona rayon Yaman tog' massividir. Bu tog' massivining g'arbiy yon bag'irlarida 100 mm gacha yogin tushadi. Yeginlarni asosan yozgi musson shamollari keltiradi. Mo'tadil va subtropik kontinental iqlimlarda joylashgan ichki oqim xavzalari nisbatan kichik maydonlarni ishg'ol qilib, turli xil balandlikda joylashgan, shu sababli bu xavzalarning xar biri o'zi-ning mahalliy eroziya bazisiga ega. hozirgi vaqtda namning etishmasli-gi va juda ozligi sababli bu xavzalarning yillik oqimi kalinligi 50-80 mm ni tashkil etadi. Lekin pleystotsen davrining plyuvial epoxasida yillik oqim. ancha kalin bo'lgan. ko'p daryolarning suvlari katta ko'llar hosil kilgan, bu ko'llar iqlimning kurrok.chilligi tobora oshishi natijasida ko'rib kolgan hamda allyuvial okizik.lar bilan tulgan. Hozirgi kupgina daryolar juda kichrayib va sayozlashib kolgan relikt (koldik) ko'llarga etib borolmaydigan bo'lib kolgan. Takla-makon chulidagi Tarim, Afg'onistondagi Xilmand, ...