Xaritalarda qo'llanadigan shkalalar

Xaritalarda qo'llanadigan shkalalar Kartalarni tuzishda har xil miqdor ko'rsatkichlaridan foydalaniladi. Bunday miqdor ko'rsatkichlar, asosan, statistik ma'lumotlardan iborat bo'lib, biror-bir hududga tegishli bo'ladi. Voqea va hodisalar miqdor ko'rsatkichlar bilan tasvirlanganda ba'zan shkalalardan foydalaniladi. Shkalalarni tanlashda tuzilayotgan kartaning mazmuniga, ishlatilayotgan usulga, statistik ma'lumotlarga, kartaning maqsadiga va tasvirlanayotgan hududga e'tibor beriladi. Shkalalar pog'onali bo'lib, birorta joyga yoki maydonga tegishli bo'lishi mumkin. Har ikkalasida ham pog'onalar orasidagi farq har xil bo'ladi. Masalan, aholi kartalarida aholi yashaydigan joylarni aholisining soniga qarab shkala tanlanadi. Masalan, O'zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy atlasidagi (200) «Aholi kartasi»da shaharlarni tasvirlashda pog'onali shkaladan o'rinli foydalanilgan, ya'ni aholisi 2 mln.dan ortiq, shahar va qishloqlar aholisi 300-400, 200-300, 100-200, 500-100 va 500 mingdan kam aholi yashaydigan joylar. Bu shkalada Respublika shaharlari aholisining soni e'tiborga olingan. Lekin aholi zichligini ko'rsatishda ishlatilgan kartogrammalardagi pog'onali shkalani to'g'ri tuzilgan deb bo'lmaydi, chunki 1 km. kv. ga 500 dan ortiq kishi to'g'ri keladi degan shkalaga Farg'ona va Andijon viloyatlari ham kiritilgan. Tog'li hududlari 1 km2. ga 100-200 kishi to'g'ri keladigan shkalada tasvirlanib, noto'g'ri ko'rsatilgan. O'zbekistonning geografik atlasidagi (199) xuddi shunday karta, ya'ni Aholi kartasida shaharlarni tasvirlash uchun qabul qilingan shkalani ham to'g'ri deb bo'lmaydi. Chunki bu yerdagi shkalada 2 mln.dan ortiq kishi, so'ng 100 dan 500 gacha bo'lgan aholi yashaydigan joylar ko'rsatilganda, yirik shaharlar - Namangan, Samarqand, Andijon va Buxoro aholisi soni jihatidan ulardan ancha kichik bo'lgan Jizzax, Termiz, Navoiy shaharlari bilan bir shkalaga kiritilgan, natijada pog'onalar orasidagi farq katta bo'lganligi sababli yirik shaharlar deyarli ko'zga tashlanmaydi. Kartogramma bilan tasvirlanadigan voqea va hodisalar shkalalar soni yettitadan oshib kesa, o'qilishi qiyin bo'ladi. Shuning uchun tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning mazmuniga va tarqalish xususiyatga qarab shkalalar pog'onasini to'g'ri tanlash kerak. Masalan, «O'zbekiston geografik atlasi»dagi «Paxtachilik kartasi»da paxta hosildorligini ko'rsatuvchi kartogrammada tanlangan shkala ancha o'rinli chiqqan. Shuni ham unutmaslik kerakki, shkalalar orasidagi farq (interval) imkoni boricha bir xilda bo'lsa, tasvirlanayotgan voqea-hodisalarni o'qib tushunish va taqqoslash imkoniyati oshadi. Natijada tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning tarqalish qonuniyatlarini aniqlash imkoniyati oshadi. Shkalalar orasidagi farqlar iloji boricha kasr sonlar bo'lmasligi kerak. Shu bilan birga shkalalar tanlanganda statistik ma'lumotlarning bir yilgisi olinganda shu soha to'g'risida to'liq ma'lumot olish qiyin, shuning uchun ko'p yillik ma'lumot olib, ularning o'rtachasi qabul qilinsa, maqsadga muvofiq bo'ladi. Buni ham «Paxtachilik kartasi»da ko'rish mumkin. E'tiboringiz uchun rahmat ...