Organizmlarning tarqalishi usullari va tarqalishiga to'sqinliklar

Organizmlarning tarqalishi usullari va tarqalishining to'sqinliklari Reja: Organizmlarni (o'simlik va ќayvonot dunyosini) yer yuzasining ќozirgi davr tarqalishini tarkib topishi Organizmlarni avtoxor tarqalishi Organizmlarni alloxor tarqalishi Organizmlarni tarqalishini to'sqinliklari Tayanch iboralar: Organizmlarni baroxor tarqalishi; Organizmlarni anetoxor tarqalishi; Organizmlarni gidroxor tarqalishi; Organizmlarni zooxor (endozooxor, epizooxor) tarqalishi; Organizmlarni antropoxor tarqalishi; Organizmlarni tarqalishiga to'siqlik; Organizmlarni tarqalishiga ta'sir qiladigan mexanik to'siqlar; Organizmlarni tarqalishiga to'siqlik qiladigan iqlimiy to'siqlar. O'simliklar vaќayvonot dunyosining yer sharigatarqalishi. Tarqalishining to'sqinliklari. Biosenozlarni tarkib topishi. O'simliklar va ќayvonot dunyosining ќozirgi davr tarqalish doirasi, ularning bir joydan tarqalishi, ikkinchi joyda esa kamayishi yoki yo'q bo'lib ketishi natijasida tarkib topgan. O'simliklar va ќayvonlar boshqa organizmlar (tirik borliklar) bilan band bo'lmagan quruqlik yoki suvda tarqalib, uyerda yangi biosenozlar ќosil qiladi. Ќarakatsiz bo'lgan o'simliklar va ќarakatchan ќisoblanadigan ќayvonlarni tarqalish usullari bir biridan farq qiladi. O'simliklarni tarqalishi ularning ko'payishi prosessida yuz beradi. O'simliklarni kupayishi parxishlash (shoxlarini tomirlanishi), piyoz tomirlari, tomirchalari, sporalari, uruglari va ildiz mevalari orqali amalga oshadi. Gulli o'simliklarni tarqalishi, uning yer osti tomirchalari, parxish shoxchchalari, piyoztomirlari, ildiz mevalari (kartoshka) va boshqa vigetativ yo'l bilan amalga oshadi. O'simliklarni tomirlari sekin o'sadi. Ularning o'sish uzunligi bir yilda 10-15 sm (pirey) to 1,5-3 metrni (saxalingrechixasi) tashkil qiladi. Shunday qilib o'simliklarni tomir yordamida tarqalishi bir yilda bir necha santimetrdan to 2-3 metrgacha yetadi xolos. O'simliklarni urug' va mevalari yordamida tarqalishi ancha progessivroqdir. O'simliklarni urug'i o'zi mustaqil tarqalishi va tashqi muќit tasirida tarqalishi mumkin. O'z urug'larini o'zlari uloqtirib tarqaladigan o'simliklar avtoxorlar, tashiqi muќit ta'sirida tarqaladiganlari esa alloxorlar deb ataladi. Avtoxorlar o'z urug'larini katta masofada uloqtirolmaydilar. Odiy teginma, geran, sariq akatsiya, binafsha va boshqalar mevasi pishganda, tezda ochilib ketadi va urug'ini bir necha santimetr masofaga sochtirib yuboradi. Faqatgina Amerika tropiklarida o'sadigan xura krepitans (nicha- scheritans) o'simligi o'z urug'ini 3-4 m masofaga sochtiraoladi. Bu o'simlikni mevasi yorilganda toponcha (revalver) ni ovozini eslatadigan ovoz chiqaradi. Alloxor o'simliklar urug'larini tarqalish usuliga ko'ra bir necha grupaga: baroxor, anemoxor, gidroxor, zooxor va antropoxor grupalariga bo'linadi. Baroxor o'simliklar deb, o'rug'i dunyo tortishish kuchlari (sila tyajesti) ta'sirida tarqaladigan o'simliklarga aytiladi. Anemoxor o'simliklarga urig'i shamol vositasida tarqaladigan o'simliklar (zamburug'lar, grushankalar, qayrag'och, aylant, zarang, buk, lipa, bignoni, djuzgun, tol, terak, kandur, kipreya, kuray, tuya o'ti, (salonchak astrasi) kiradi. Gidroxor o'simliklarga urug'i suv bilan tarqaladigan o'simliklar kiradi. Ular faqatgina suvo'tlarini zmas, balki daryo va dengiz yoqalarida o'sadigan o'simliklarni ќam o'z ichiga oladi. Masalan kanallar bo'ylab baxsh daryosi vodiysida suv yordamida qishloq xo'jaligi uchun zararli bo'lgan g'umoy utloqlari tarqalgan. Xuddi shu yo'l bilan Tinch okeanining tropik zonasi orollarida kakos palmasi tarqalgan. Ba'zan suv ...