Nutq madaniyati adabiy til me'yorlari aspektida

Nutq madaniyati adabiy til me'yorlari aspektida Reja: Nutqning kommunikativ tavsifi. Nutqning to'g'riligi. Nutqning aniqligi. Nutqning mantiqiyligi. Nutqning tozaligi. Nutqning ta'sirchanligi. Adabiy til. Adabiy til me'yorlari tushunchasi. Adabiy til me'yorlari nutq madaniyati mezoni. So'z va termin qo'llash me'yorlari. Yurist faoliyati va imloviy me'yorPP lar. 10.Yuridik til va grammatik me'yor. Tayanch so'z va iboralar: nutq - lingvistik hodisa, nutq - ruhiy hodisa, nutq - nafosat, nutqning kommunikativ sifati, varvarizmlar, jargon va argolar, kantselyarizmlar, vulgarizmlar, parazit so'zlar; adabiy til, adabiy til me'yorlari. Nutq faqatgina lingvistik hodisa bo'lmasdan, balki ruhiy (psixologik), nafosat (estetik) hodisasi hamdir. Shu bois yuqori darajadagi nutq deyilganda, aytilmoqchi bo'lgan fikrning tinglovchiga to'laqonli etib borishi, ularga malum ta'sirini o'tkazishi nazarda tutiladi. Nutqning kommunikativ (aloqaviy) sifati quyidagi lingvistik va ekstralingvistik mezonlarga bevosita bog'liqdir: nutqning to'g'riligi, nutqning aniqligi, nutqning mantiqiyligi, nutqning tozaligi, nutqning ta'sirchanligi (obrazliligi). Nutqning to'g'riligi. Nutqning bosh kommunikativ sifati nutqning to'g'ri bo'lishidir. Adabiy tilning fonetik, orfoepik, leksik va grammatik me'yorlari talablariga to'la mos keladigan nutq to'g'ri nutq sanaladi. Til birliklarini to'g'ri, ifodali talaffuz qilish, yani so'z va mantiqiy urg'u, ohang, pauzaga asosiy etibor qilish orqali nutq to'g'riligi yuzaga keladi. Nutqning to'g'ri bo'lishi, asosan, so'z va mantiqiy urg'uning to'g'ri qo'yilishiga ham bog'liq. Rus tilida urg'u erkin bo'lsa, o'zbek tilida urg'u, asosan, so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi. Agar so'zning o'zagiga qo'shimchalar qo'shilsa, urg'u o'z o'rnini o'zgartirib, oxirgi bo'g'inga ko'chadi: jinoya׳t, jinoyatchi׳, jinoyatchila׳r. Bu holat adabiy me'yor hisoblanadi. Lekin o'zbek tilida ham bazi o'rinlarda urg'u oldingi bo'g'inlarga (le׳kin, afsu׳ski, alba׳tta) tushishi va hatto so'zning manosini o'zgartirib yuborishi mumkin: yangi׳ kitob, ya׳ngi keldi; Yaxshi׳ bola ya׳xshi o'qiydi. Bunday so'zlar o'zbek tilida anchagina: tugma׳-tu׳gma, suzma׳-su׳zma, olma׳-o׳lma, qaynatma׳-qayna׳tma. Ularning manolari faqat urg'u yordamida oydinlashadi. Gap tarkibidagi bo'laklardan birining takidlab aytilishi mantiqiy urg'u bo'lib, mantiqiy urg'u olgan bo'lak alohida ohang bilan talaffuz etiladi va mazmunni o'zgartirishga xizmat qiladi. Masalan: Jinoyatchi bugun qishloqda qo'lga olindi gapi mantiqiy urg'usiga ko'ra to'rt xil fikrni anglatadi. Bunda qaysi manoga alohida etibor berilsa, shu manoni ifoda etayotgan so'z alohida urg'u bilan talaffuz etiladi: Jinoyatchi bugun qishloqda qo'lga olindi (Boshqa yerda emas, qishloqda). Bugun qishloqda jinoyatchi qo'lga olindi. (gumonlanuvchi emas, aynan jinoyatchi). Jinoyatchi qishloqda bugun qo'lga olindi (kecha emas, yani bugun). Jinoyatchi bugun qishloqda qo'lga olindi (qo'lga olinmagan edi). Bazan mantiqiy urg'u noto'g'ri qo'yilsa, fikr mavhum bo'lib qoladi va tinglovchiga etib bormaydi. Masalan, Onasiz bola o'ynamas gapida onasi yonida bo'lmagan bola o'ynamaydi deyilyaptimi, yoki onasi bo'lmagan bola o'ynamaydi degan fikr anglashilyaptimi, buni faqat urg'u olgan bo'lak orqali aniqlash mumkin. Agar urg'u onasiz so'ziga tushsa birinchi ...