Yuridik terminlarni tartibga solish va unifikatsiya qilish masalasi

TAQDIMOT DARSI Yuridik terminlarni tartibga solish va unifikatsiya qilish masalasi YuRIDIK TYeRMINLAR LUG'ATI Reja: 1. Yuridik terminlarni tartibga solish muammosi. 2. Yuridik terminlarnin tizimining ichki imkoniyatlar hisobiga boyishi 3. Yuridik terminlarning morfologik usul bilan yasalishi 4. Yuridik terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi 1. Yuridik terminlar oldiga qo'yiladigan talablar Ilm-fan, texnika, qishloq xo'jaligi va san'atga oid tushunchalarning aniq nomini bildiruvchi bir manoli so'z va birikmalar terminlar deyiladi. So'z ko'p manoga, yani qo'shimcha manolarga ega bo'ladi, lekin termin bunday xususiyatga ega emas. Termin ham so'z, ammo u odatdagi so'zlardan manosining aniqligi, bir manoliligi bilan farqlanadi. Termin malum sohada, shu soha vakillari nutqida qo'llaniladi. Masalan: jinoyat, jazo, davo, ayblanuvchi, bosqinchilik, retsidiv jinoyat, genotsid, terrorizm, vasiylik, senat, spiker kabi terminlar yurisprudensiya tarmoqlarida uchraydi. Terminlar yig'indisi va shu terminlarni o'rganuvchi soha terminologiya deyiladi. Termin grekcha terminos so'zidan olingan bo'lib, chek, chegara manolarini bildiradi. Keyingi yillarda termin so'zi o'rniga atama so'zi qo'llanyapti. Bunday qo'llash xato hisoblanadi. Chunki atama so'zining manosi termin so'zining manosiga nisbatan keng bo'lib, u barcha narsalarning nomi sifatida tushuniladi, termin esa muayyan bir sohada qo'llanuvchi rasmiylashgan so'zdir. Shuning uchun termin tushunchasini atama tushunchasining ichiga kiruvchi ilmiy va rasmiy manoga ega lug'aviy birlik deb nomlash o'rinli hisoblanadi. Qonun tili leksikasini, asosan, terminlar tashkil etadi. Lekin har qanday yuridik tushunchalarni ifodalash uchun terminlar oldiga malum talablar va me'yorlar qo'yiladi. Bu terminning mohiyati va tabiatidan kelib chiqadi. 2. Yuridik terminlar tizimining ichki imkoniyatlar hisobiga boyishi Qadimgi adabiy til an'analari asosida rivojlanib kelayotgan o'zbek tili real borliqdagi voqea-hodisalarni, tushunchalarni ifodalash uchun keng imkoniyatlarga ega. Xususan, keyingi yillarda paydo bo'lgan va paydo bo'layotgan jamiki yangi tushunchalarni ifodalash borasida o'zbek tili o'zining rivojlangan tillardan biri ekanligini isbotlamoqda. Buni, ayniqsa, o'zbek tili terminlari tizimlarining ichki manbalar hisobiga rivoj topishi misolida yaqqol ko'rish mumkin. Chunki o'zbek tili terminlari tizimining rivojlanishi, shakllanishi va takomillashuvida shu tilning ichki imkoniyatlari asosiy rolni o'ynamoqda. Hayotda ro'y berayotgan ulkan o'zgarishlar, yani o'zbek davlatchiligi va qonunchiligining shakllanishi va takomili ham tilning ichki imkoniyatlaridan maksimal foydalanishni taqozo etmoqda. Ichki imkoniyat deyilganda, asosan, morfologik (affiksatsiya) va sintaktik (so'zlarga so'zlarni qo'shish) usul bilan so'z yasalishi tushuniladi. O'zbek tili yuridik terminlari tizimining boyishida ana shu ikki usul asosiy rol o'ynaydi. 3. Yuridik terminlarning morfologik usul bilan yasalishi Morfologik usul bilan termin yoki so'z yasash shunday usulki, unda o'zak-negizga so'z yasovchi qo'shimchalar qo'shiladi va yangi terminlar hosil qilinadi. Bunday so'z yoki termin yasash ko'pgina tillarda, jumladan o'zbek tilida ham eng mahsuldor usuldir. Masalan, O'zbek tilining izohli lug'atidagi 600 dan ortiq ...