O'zbekistonning konstitutsiyaviy tarixi

O'zbekistonning konstitutsiyaviy tarixi Tarixda Turon, Turkiston va Movarounnahr nomi bilan mashhur bo'lgan O'rta Osiyo, ayniqsa, O'zbekiston hududida minglab yillar davomida yuksak madaniyat gullab yashnadi, qudratli davlatlar mavjud bo'ldi. Ular insoniyat tarixida sezilarli iz qoldirdi.[12] Masalan, tarixiy manbalarga ko'ra, XII-XIX asrlarda Movarounnahrda davlatning huquqiy ahvoliga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatib kelgan Amir Temur tuzuklari Sharqona madaniyatga monand konstitutsiyaviy hujjatlar edi.[13] O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi va unda mustaqilligimizning mustahkamlab qo'yilishi ota-bobolarimizning uzoq yillar mobaynida olib borgan kurashlari natijasidir. Ma'lumki, Rossiya imperiyasida 1917 yil oktabr oyida davlat to'ntarishi bo'lib o'tdi, o'zlarini xalqparvar deb e'lon qilgan, kommunistlar hokimiyatni qo'lga oldilar. Shundan keyin O'rta Osiyoda o'rnatilgan shovinistik tengsizlik natijasida milliy ozodlik harakatlari vujudga keldi. Boshqa millatlarni bir-biriga qarshi qo'yish, (masalan dashnoqlarga, O'rta Osiyoda mahalliy xalqni qirg'in qilishlariga sharoit yaratib berildi) kabi salbiy ishlarni amalga oshirdilar. Turkiston ASSRning 1918 va 1920 yillaridagi Konstitutsiyalari, Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarining 1920-1921-1923 yillardagi konstitutsiyalari, O'zbekiston SSRning 1927, 1937, 1978 yillardagi Konstitutsiyalarni qabul qilgan edi. Sovetlar davrida O'zbekiston hududida 1918 yil 30 apreldagi Beshinchi Turkiston syezdida va Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi RSFSRning tarkibiga kiritilib, Turkiston ASSR ning muvaqqat (vaqtinchalik) konstitutsiyaviy Nizomi qabul qilingan edi.[14] Nizomga ko'ra: 1. Turkiston O'lkasining hududi, Rossiya Federatsiyasi tarkibiga kirib, Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi deb e'lon qilinadi. 2. Turkiston O'lkasining tarkibiga, Buxoro va Xivadan tashqari, uning geografik chegaralarining hammasi kiradi. 3. Turkiston Sovet Respublikasi Avtonom boshqaruvda bo'lib, davlatdagi hamma sohalarni boshqarishda Rossiya Sovet Federatsiyasi hukumatini tan oladi. 4. Turkiston Respublikasining Oliy qonunchilik organi, ishchi, soldat, krestyan va musulmon deputat dehqonlarining 1 dekabrida chaqiriladigan syezdi hisoblanadi. 5. Doimiy qonunchilik organi syezd tomonidan saylangan 36 kishilik Turkiston o'lkasining Markaziy Ijroiya Qo'mitasi hisoblanadi. 6. Ijro etuvchi hokimiyat vazifasi syezd tomonidan saylangan 16 kishilik Xalq Komissarlari Sovetlariga yuklanadi va ularga O'lkani boshqarish topshiriladi. 7. Joylardagi butun hokimiyat, Sovetlar va ularning Ijroiya Qo'mitalari hisoblanadi. Turkiston Sovet Avtonomiyasi e'lon qilinishi, kommunistlarning eng birinchi g'alabasi bo'lib, sharqdagi lenincha siyosatni mustamlaka davlat tuzilishida amaliy ro'yobga chiqishi edi. Turkiston ASSRning birinchi Konstitutsiyasi 1918 yil 15 oktabr kuni Sovetlar o'lkasining VI syezdida 1918 yil 10 iyo'lidagi RSFSR Konstitutsiyasi asosida qabul qilingan edi. Turkiston ASSR Konstitutsiyasi olti bo'limdan iborat bo'lib: I - mehnatkash va eksplutatsiya qilinuvchi xalq huquqlari deklaratsiyasi; II - Umumiy qoidalar; II - Sovet hokimiyatining tuzilishi; IV - Aktiv va passiv saylov huquqi; V - byudjet huquqi; VI - Turkiston ASSR gerbi va bayrog'i haqida; Turkiston ASSR Konstitutsiyasining tuzilishi va mazmunini quyidagi prinsiplarini ko'rsatib o'tish mumkin. Konstitutsiyada Turkiston Avtonom Sovet sotsialistik Respublikasi ekanligi, u ...