Davlat tushunchasi va mohiyati

Davlat tushunchasi va mohiyati Davlat haqidagi fan tarixi murakkab, serqirra jarayondir. Ushbu fan doirasida davlatchilik tabiati, tuzilishi va funksiyalari haqidagi, davlatning paydo bo'lishi va evolyutsiyasi to'g'risidagi bilimlar to'planib, boyib boradi. Davlat tushunchasi va mohiyatini ko'rib chiqishga kirishishdan oldin, ularning talqini turlicha bo'lib kelginiga etiborni qaratish joiz. Davlat mohiyatini o'rganishga turlicha metodologik yondashuvlarning mavjudligi buning asosiy sababidir. Chunonchi, sho'rolar davridagi adabiyotlarda davlat yagona sinfiy nuqtai nazardan tushuntirilgan, yani unga hukmron sinfning cheklanmagan hokimiyati, diktatura quroli sifatida qaralgan. Davlat mohiyatini ta'riflashga aynan shunday yondashuv Aflotun va Arastudan tortib, to ularning g'arbiy Ovrupadagi bugungi izdoshlarigacha bo'lgan nomarksistik ta'limotlarni asossiz ravishda idealistik, noilmiy qarash sifatida rad etib keldi. O'zaro farqlariga qaramay, ularning aksariyati davlatni ijtimoiy murosa va umumiy ezgulik yutug'i sifatida tushunishlari bunga sabab bo'lgan. Davlatchilik tarixida uni qanday tushunish lozimligini aniqlashni Aflotun va Arastudan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ular tasavvuriga ko'ra, davlat siyosiy aloqa-lar vositasida muayyan bir tarzda birlashgan va o'zaro bog'liq odamlar jamoasidir. «Insonning o'ziga o'xshagan va ozod kishilar ustidan hukmronligini o'rnatuvchi hokimiyat»1 shu aloqalar asosini tashkil etadi, deb hisoblardi ular. Davlat umumiy qiyofasini yagona fuqarolik jamoasi, siyosiy uyushma sifatida tushunish Ovrupa huquqshunoslik fanida uzoq vaqt mustahkam o'rin egallab keldi. Umuman, bu borada Aflotun va Arastu izdoshlari ko'pchilikni tashkil etadi. Ular orasidan eng buyuklari - G.Grotsiy, J.Lokk va I.Kantlar nomini keltiramiz. «Urush va tinchlik huquqi to'g'risida»gi asarida G.Grotsiy davlatni «huquqqa rioya etish va umum manfaati yo'lida tuzilgan erkin kishilarning mukammal ittifoqi»2 sifatida ta'riflaydi. J.Lokk ham davlatni qariyb xuddi shunday tushunadi. «Hukmdorlik to'g'risida ikki risola» asarida u o'z nuqtai nazarini shunday ifoda etadi: «Davlat deganda men hamisha demoqratiya Yoki boshqaruvning u Yoki bu shaklini emas, balki lotincha «civitas» so'zi bilan ifodalagan har qanday mustaqil uyushmani nazarda tutaman, bizning tilimizda ushbu so'zga «davlat» «commnwealtx» so'zi mos keladi, u kishilarning shunday uyushmasini anglatadigan tushunchani Yanada aniqroq ifodalaydi»3. I.Kant ham davlatga bo'lgan o'z qarashlarida shundek fikr yuritadi. «Abadiy tinchlik sari» asarida u shunday yozadi: «Davlat o'zi joylashgan yerning o'ziday mulk emas. Davlat - kishilarning o'zi xo'jayinlik qilib, o'zi boshqaradigan jamiyatidir»4. «Huquq haqidagi ta'limotning metafizik asoslari»da ham davlat to'g'risidagi shunga o'xshash ta'rifni uchratamiz: «Huquqiy qonunlar himoyasida bo'lgan ko'pchilik odamlarning birlashmasidir»5. Albatta, davlatni hamisha va hamma aynan shunday tushungan ekan, deb o'ylash mumkin emas. Jumladan, qadimgi hind siyosiy ongida davlat (podsholik) tushunchasi davlat-panohining, hukmdorning «jismi»ni bildirgan. XVI-XVII asrlardagi g'arbiy Ovrupoga qaytadigan bo'lsak, bu yerda davlatchilikni tushunish keskin ravishda o'zgargan. Davlat deganda tobora ko'proq hukmdor va uning yaqinlari, xalq hokimiyati organlari, amaldorlar, mansabdor shaxslar qatlamlari va shu kabilar birgalikda tushuniladigan ...