Bozor iqtisodiyoti va uning belgilari, bozor iqtisodiyotiga o'tish modellari

YI BOB. BOZOR IЌTISODIYoTI VA UNING BYeLGILARI. BOZOR IЌTISODIYoTIGA O'TISh MODYeLLARI. 1-§. Bozor iќtisodiyoti va uning vujudga kelishi. Bozor iќtisodiyotining asosiy belgilari Avvalgi boblarda ko'rib chiќdik, kishilik jamiyati taraќќiyoti bozor iќtisodiyotini umuminsoniy iќtisodiyot ekanligini ko'rsatdi. Bozor iќtisodiyoti ko'p asrlardan buyon mavjud bo'lib, taraќќiyotning Џozirgi bosќichidagina umuminsoniy ќadriyat darajasiga ko'tarildi. Bozor iќtisodiyoti o'z rivojlanishida ќuyidagi bosќichlarni bosib o'tdi. Dastlabki, «kurtak», erkin, tartibga solinuvchi, deformatsiyalashgan bozor iќtisodiyoti. 1. Dastlabki, «kurtak» bozor iќtisodiyoti. Bu bosќichda bozor iќtisodiyoti endigina shakllana boshlaydi. Bozor munosabatlari, aloќalari tasodifiy yuz berib, bir tovarni ikkinchi tovarga ayirboshlash tarzida yuz beradi. Lekin shu paytdanoќ bozor katta rol o'ynay boshlagan. Jamiyat a'zolarining tabaќalanishiga, u yoki bu tovarni ishlab chiќarishni rivojlantirishga aЏamiyat berish boshlangan. 2. Erkin, stixiyali rivojlanuvchi bozor iќtisodiyoti. U tarќoќ, bir-biridan ajralgan, ishlab chiќaruvchilar va iste'molchilar maќsadi va Џarakati bir-biri bilan oldindan mutlaќo kelishilmagan faoliyatdan iborat. Albatta, erkin-stixiyali bozor iќtisodiyotining Џam dastlabki bosќichi bilan keyingi klassik bosќichi o'rtasida farќ bor. Lekin, umuman olganda, klassik bozor iќtisodiyoti ќator xususiyatlari bilan ajralib turadi: 1. Bozor munosabatlari ќatnashchilarining miќdori cheklanmagan, ular o'rtasida erkin raќobat kurashi mavjud. 2. Jamiyatning barcha a'zolari xoЏlagan xo'jalik faoliyati bilan shuƒullanishlari mumkin. 3. Ishlab chiќarish omillarining yuќori darajada safarbarlik imkoniyati mavjudligi: kapitalning ko'chib yurishiga to'sќinliklar yo'ќ. 4. Bozordagi o'zgarishlar to'ƒrisidagi axborotlarni olish imkoniyatining kattaligi. 5. Bir turdagi tovarlarning absolyut darajada o'xshashligi (savdo markasi yo'ќ). 6. Monopoliyalar yo'ќ, bozorga, uning faoliyatiga davlat aralashmaydi. 8. Nomalum bozor uchun ko'r-ko'rona ravishda tovar ishlab chiќarish, ularning sotilish-sotilmasligining nomalumligi. 9. U o'z navbatida iќtisodiyotni ќiyinchiliklarga, iќtisodiy tanglik va buЏronlar, iќtisodiy talafotlar orќali rivojlanishiga olib keladi. 10. Yakka, individual xususiy mulkning Џukmron bo'lishi, mulk-ning ozchilik ќo'lida to'planishi, natijada: a) odamlarni o'ta boy va o'ta kambaƒal tabaќalarga ajralishiga olib keladi; b) ƒirrom raќobat olib borish uchun muЏit yaratadi. Erkin, stixiyali rivojlanuvchi bozor iќtisodiyoti sharoitida ishlab chiќarilgan tovarlar miќdori, sifati jiЏatidan talabga mos kelishi yoki kelmasligi, ularga sarflangan xarajatlar belgilangan narx bilan ќoplanib, foyda ko'riladimi yoki yo'ќmi bozorda aniќlanadi. Bozor iќtisodiyoti rivojlanishi bilan ishlab chiќaruvchilar xaridor talabiga moslashish yo'llarini ќidiradilar. Lekin, umuman olganda, erkin bozor bu - abstraksiya. Ћaќiќatda to'liќ erkinlik yo'ќ, bo'lishi mumkin Џam emas. Faќat iќtisodiyot yutuќlarini anglash, mavjud yuridik ќonunlarni bilish aso-sidagina o'z faoliyatini eng ko'p foyda oladigan tarzda yo'lga ќo'yish mumkin. To'liќ iќtisodiy erkinlikning bo'lishi mumkin emas, lekin iќtisodiyot rivojlanishini ta'minlaydigan darajada etarli erkinlik mavjud. 3. Kishilik jamiyati uzoќ tarixiy taraќќiyot natijasida erishgan iќtisodiyot - bu sivilizatsiyalashgan (tartibga solinadigan) bozor iќtisodiyotidir. Tartibga solinadigan bozor iќtisodiyotida davlat kutilmaganda yuz beradigan tangliklarni yumshatish uchun chora-tadbirlar ...