Bozor iqtisodiyotini tartiblash, davlatning iqtisodiy roli

XVI B O B. BOZOR IЌTISODIYoTINI TARTIBLASh. DAVLATNING IЌTISODIY ROLI 1-§. Iќtisodiyotni tartiblash zarurligi, tartiblashning bozor mexanizmi Iќtisodiyotni tartiblash deganda nimani tushunamiz? Iќtisodiyotni tartiblash deb, makroiќtisodiy nisbatlarni bir-biriga mos Џolda rivojlanib borishi, undagi turli b¢ƒinlar faoliyatini bir-biriga boƒliќ Џolda muvozanatlashuviga erishishga aytiladi. Milliy iќtisodiyotda, eng avvalo yalpi talab bilan yalpi taklif bir-biriga mos b¢lishiga erishish zarur. Buning uchun ishlab chiќarish tarkibi Џam ularga mos b¢lishi kerak. Bu vazifani makroiќtisodiy regulyator bajaradi. Makroiќtisodiy regulyator - bu iќtisodiyotni tartibga solishni tashkil etishning iќtisodiy usuli b¢lib, u ќuyidagilarni bajaradi: Butun milliy x¢jalikni yagona tizimga aylantiradi; Iќtisodiyotning ќuyi b¢ƒinlarini ishlab chiќarish faoliyatini moslashtiradi. Ijtimoiy eЏtiyojlarga muvofiќ ravishda tarmoќlar, soЏalar, ishlab chiќarish turlari ¢rtasida resurslarni taќsimlaydi, yuќori samarali x¢jalik yuritishga undaydi. Makroiќtisodiy tartibga solish milliy iќtisodiyot vujudga kelgandan boshlangan b¢lib, u ikki y¢l bilan: 1. Iќtisodiyotning ¢z-¢zini tartiblash. 2. Davlat tomonidan tartibga solish tarzida amalga oshirilgan. Lekin taraќќiyotning turli bosќichlarida ular ¢rtasidagi nisbat turlicha b¢lgan. Tarixiy tajriba shuni k¢rsatadiki, iќtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi bilan davlat mexanizmi birgalikda amal ќilgandagina, bir-birini t¢ldirgan Џoldagina ozmi-k¢pmi barќarorlikni, muvozanatni bir me'yorda ta'minlab, iќtisodiy ¢sishga erishishi mumkin. Iќtisodiyotni ¢z-¢zini tartiblashning bozor mexanizmi bozor regulyatori (tartiblash vositasi) ta'siriga asoslanadi. Bunda narx yetakchilik ќiladi. Narx ¢zgarishiga x¢jaliklar ¢z faoliyatlarini moslab turishga Џarakat ќiladilar. Bozor mexanizmi talab va taklif ¢yiniga ularning mos b¢lishi yoki b¢lmasligiga asoslanadi, bu esa narx orќali amalga oshadi. Narx iќtisodiy xatti-Џarakatlarni ¢zaro boƒlaydi. Talab va takliflarni moslashtiradi, iќtisodiy koordinator (muvofiќlashtiruvchi) vazifasini bajaradi. Makroiќtisodiy nisbatlarni muvofiќligi makroiќtisodiy darajada yalpi talab va yalpi taklifni muvozanati tarzida yuzaga chiќadi. Bu ќonun erkin raќobat sharoitida t¢la amal ќila boshlaydi. Ana shunday sharoit XVII-XIX asrda Angliyada mavjud b¢lib, milliy x¢jalik miќyosida bozor mexanizmini birinchi marta iќtisodiy jiЏatdan A. Smitning ¢rganishi tasodifiy emas. A. Smit ¢zining mashЏur «Odamlar boyligining tabiati va sabablari xususida tadkiќot» kitobida tartibga solishning bozor mexanizmi t¢ƒrisida uch fundamental ќoidani ilgari suradi va asoslab beradi. Birinchi ќoida, bozor mexanizmini tartibga solishga davlat aralashmasligi kerak. Bu «Ћammasi ¢z navbati bilan b¢lgani maќul» «Laisser faire» degan fransuzcha naќlda ¢z ifodasini topgan. Uning fikricha davlat tinchlikni saќlasa, me'yorida soliќlar belgilasa, adolatli sud ќilishni ta'minlasa b¢lgani, ќolganini bozorning ¢zi bajaradi. A. Smit davlat xarajatlarini aniќ belgilab beradi: - mamlakatning mudofaasi, Џuќuќni Џimoya ќilish, ijtimoiy ishlar va ijtimoiy muassasalar (savdoni rivojlantirishga, maorifga ta'sir k¢rsatish uchun) xarajatlari iќtisodiyotni boshќarish xarajatlari k¢rsatilmagan, demak, davlat iќtisodiyotni tartibga solishda ќatnashmaydi. U Џolda kim yoki nima boshќaradi. Bu «k¢rinmas ќ¢l». Ikkinchi ќoida - «k¢rinmas ќ¢l» Џaќida. U butun xususiy tovar ishlab ...