Sarf xarajatlar va foyda nazariyalari

XI BOB. SARF-XARAJATLAR VA FOYDA NAZARIYaLARI 1- §. Xarajatlar va ularning turlari Bozor iќtisodiyoti erkin raќobatga asoslangan iќtisodiyot bo'lib, u o'z navbatida to'kinchilikni yuzaga keltiradi. To'kinchilik tufayli ishlab chiќarish xaridorning izmiga bo'ysunadi. Xaridor esa o'z manfaatidan kelib chiќib, tovarlar va xizmat ko'rsatishni yaxshi sifatli bo'lishini Џamda ularni narxi uni ќoniќtiradigan darajada bo'lishini istaydi. Narx bozor iќtisodiyoti sharoitida talab va taklif darajasiga ќarab shakllanadi. Taklifni ќanday Џajmda, miќdor va tarkibda bo'lishi ishlab chiќarishga boƒliќ. U yoki bu turdagi tovarni ishlab chiќarish, xizmat ko'rsatishga undaydigan, uning Џajmini belgilaydigan omil bir tomondan bozordagi narx bo'lsa, ikkinchi tomondan shu tovarni ishlab chiќarish va xizmat ko'rsatishga ketgan xarajatlardir. Chunki, ular asosida ana shu tovarni ishlab chiќarish yoki xizmat ko'rsatishdan ќo'yilgan maќsad, foyda olish amalga oshadi. Tovar ishlab chiќarish (xizmat ko'rsatish) malum iќtisodiy resurslar xarajatini talab etadi. Iќtisodiy xarajatlar tushunchasi eng avvalo resurslar cheklanganligi Џamda ularni muќobil (alternativ) ishlatish imkoni bilan boƒliќ. Masalan, yer resurs sifatida cheklangan. Undan turli maќsadda foydalanish mumkin. Uy ќurish, korxona ќurish, paxta, buƒdoy ekish va Џoka'zolar kabi. Agarda paxta ekilsa, buƒdoy ekib bo'lmaydi. Yani bir maќsadda foydalanilayotgan yerdan, xuddi shu vaќtda boshќa maќsadda foydalanib bo'lmaydi. Ћar bir korxona, firma, tadbirkor u yoki bu resursni sotib olib ishlatar ekan, demak, bu resursni boshќalar ishlata olmaydi. Resurslarni sotib olgach, uni samarali ishlatish uchun Џarakat ќiladilar. Tanlangan resurslarni eng maќbul ishlatish, o'zgalar ishlatishiga yo'l bermay, o'ziga jalb etish uchun ќilgan sarf, resurslar egasiga to'langan pul iќtisodiy xarajat yoki zimmadagi xarajatlar deb ataladi. Iќtisodiy xarajatlar mikromiќyos darajadagi iќtisodiy ko'rsatkichlar bo'lib, firma, korxona miќyosida biron turdagi tovar ishlab chiќarish yoki xizmat ko'rsatishni ќanchalik samarali ekanligini ko'rsatadi. Xarajatlar korxona, firma faoliyatiga baЏo berishda asosiy, yetakchi ko'rsatkich Џisoblanadi. Xarajatlar turli-tuman. Odatda, xarajatlar tarkibiga ќay jiЏatdan yondashishga ќarab, turli guruЏlarga bo'linadi. Ishlab chiќarish Џajmi bilan boƒliќ va uning ќay darajada optimal ekanligini aniќlashda doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar, yalpi, o'rtacha xarajatlar; ќo'shimcha xarajatlar samarasini va ishlab chiќarishning samarali Џajmini aniќlashda me'yoriy xarajatlar; real imkoniyatlardan ќay darajada foydalanganlikni aniќlashda Џaќiќiy va zimmadagi xarajatlar; iќtisodiy resurslarni jalb etilishiga ko'ra ichki va tashќi xarajatlar; ishlab chiќarishning ќuvvati, miќyos o'zgarishi nuќtai nazaridan ќisќa muddatli va uzoќ muddatli xarajatlar kabi guruЏlarga bo'linadi. Iќtisodiy xarajatlar birinchidan, eng avvalo firma, korxona nuќtai nazaridan ichki va tashќi xarajatlardan iborat. Tashќi xarajatlar bu - chetdan sotib olingan meЏnat resurslari, xom ashyo, yonilƒi, transport xizmatlari, energiya va boshќalar. Boshќacha ayt-ganda, o'ziga tegishli bo'lmagan resurslar uchun to'lovlardan iborat. Ichki xarajatlar bu - firma, korxonaning o'z ixtiyoridagi resurslar ќiymatining puldagi ifodasi yoki ...